Tabrat n Yimedyazen
Taghmist n Tiddukla - Utt'un 15
(ddur't n 6 Ghuct gher 12 Ctember' 2003)
Zik neqqar win yebghan tamazight, ad yissin tira-s
Ass-a
neqqar win yebghan tamazight, ad tt-yaru
Tigejdit :
Azul fell-awen ay atmaten d teysetmatin
Asalu ay d-rz'an Yimazighen n tira azal n mya n yiseggasen aya wissen ahat ma ad ikemmel u ad
yawed' s iswi-s negh ad d-yawed' wass i deg ara nebru s tidet i tt'bel deg waman. Seg wasmi ay nebda nettaru tamazight di
tallit tamirant (époque contemporaine), at'as n yih'urifen ay nga gher sdat. Mbeâd ma nella nettaru-tt kan i lmend n tmusni
d tezrawin tussnanin (études scientifiques), nughal nettaru-tt i lmend n weh'raz-yines akk d usuter n tnettit-nnegh (identité)
di tlemmast n lqern wis 20. Mbeâd ma nekka-d ghef tallit n weqmar aberkan i deg yegdel (interdit) ad d-nessuffegh adlis yuran
s tutlayt-nnegh di tmura-nnegh, ass-a nughal nessuffugh-d idlisen yernu ttnuzun di yal amkan, slid di Libya, anda ay mazal
ttidiren watmaten-nnegh s ddaw n tecd'ad't n lbat'el aberkan. D acu kan, aql-agh nettwali digh d akken amussu amazigh deg
wayen yerzan tutlayt atan kan a iteddu s leâqel, s taz'eyt d tameqqrant. Di lweqt i deg ay d-nelha d usuter n westeâr'ef s
tmazight di tsuda (institutions) n tmura-nnegh, nezmer ad d-nini d akken tighawsiwin yerzan tutlayt sâant at'as ayakka seg
wasmi ur ddint ara, anda akken tufeg ay ters. Xas ma yella ilindi yesteâr'ef unabad' azayri s tutlayt tamazight d tutlayt
taghelnawt, acemma n wejdid ur d-yennulfa. Ldzayer mazal-itt ttezzi, ttenned' di leqdicat-nni-yines n "sufella", n tkellax.
Ma d agdud, amzun yettwali d akken frant temsal, tura iferr'edj-d R'ebbi ghef tmazight, ur d-mazal ad tt-yagh wacemma ...
syad d tasawent "ad ughalen ad tt-qqaren warrac deg ugherbaz", ma d ayen nnid'en ur yelli fell-as uxemmem. Tugh, ula d taghuri-nni
ara tt-ghren deg ugherbaz ulac-itt yernu wissen ma ad tili di yal amkan yernu akken ilaq, nnig waya, timsal maci ala kan deg
wanect-a ay h'ebsent. Yugh lh'al mazal xuss'ent at'as n tghawsiwin di tmazight yernu amussu adelsan yettban-d amzun yefcel,
maci d win n zik, ghur-s tura azal n sin n yiseggasen seg wasmi ur a ixeddem acemma. Anda-tt tmazight di ttawilat n teghwalt
(communications) ? Anda-tent tesghunin am tid-n akken n zik s tmazight ? Anda-ten yiseghz'anen (logiciels) am wid-n akken
ay nugh tanumi nsell yis-sen zik-nni ? Anda-ten yemd'iqen imaynuten yesseqdacen tamazight negh qeddcen fell-as ? Anda-t usseqdec
n teknussniwin (technologies) timaynutin (CD-Rom, tisfifin, VHS, atg.) i lmend n usselmed n tmazight ? Aql-agh ihi nettwali
d akken akud atan yettâeddi, zzman atan yettazzal, yernu nekni ur nfur'es tagnit ad nesseqdec ayen yellan ass-a i lmend n
wesnerni n tmazight. Yugh lh'al, yeqqar-as yiwen n wanzi ghur-negh : "ddunit h'ed ur tt-iqd'iâ, nettat ur ter'dji w'iâyan".
Ula d nekni ass-a, yal ddqiqa, yal ass, yal aseggas ara ner'dju, ara nd'eggeâ, aql-agh ad as-nettd'eggiâ tazmert-is i tmazight,
aql-agh ad as-d-nesseâjal tamattant-is. Di ddunit n wass-a i deg yettazzal kulci, ma nuzzel wissen ma ad neqd'eâ, ma neqqim
ad agh-d-ddjen gher deffir, d acu kan, ma neqqim deg yiwen kan wemkan, skud ttaddjan-agh wiyad', ttbaâaden fell-anegh, skud
nekni nettughal gher deffir, ula d ayen akken nexdem zik-nni ad t-nhudd. Ma ikemmel umussu adelsan amazigh di tguni-yagi ay
d-yewwi, aql-agh a nteddu akken ad nughal gher yiwet n tallit yecban tin akken lbat'el i deg ur yelli wacemma, d acu kan,
ass-a ulac lbat'el. Lemmer di yelli ttawil-agi yellan ass-a di tallit n Mohamed Haroun ad fell-as yeâfu R'ebbi, tili netta
akk d terbaât-is ad ilin xedmen leâdjeb i tutlayt-nnegh. D acu kan, irden ttaken-ten i yir tughmas. Tallit-nni i deg ur yelli
wacemma, d lbat'el ay sen-tt-ikksen, wanag lebghi yettcur' ulawen, wanag ass-a, mi akka ay tufrar tagut yernu yella ttawil,
yughal ur yelli lebghi deg wulawen ... i tgara amek ara tili ? Tugh amezruy maci ala kan d nekni ay yellan deg-s, wanag llant
at'as n tutlayin ay iâerd'en ad d-flalint, d acu kan, imi ur sâint ara zzher', ur z'wiren ara yimawlan-nsent, ughalent ghlint
di tillas n tutut, kra deg-sent negrent, ma d tiyad' atenti d tineggura ger tutlayin. Akka ula d nekni, xas at'as aya seg
wasmi ara nekkat tt'bel, yezmer ad d-yawed' wass i deg kulci ad issusem. Akka ay ssusmen wid d tid iqeddcen deg umussu adelsan
n tutlayt-nnegh, akka ay ssusmen yimassanen-nnegh yettmeslayen dima s tefr'ensist, ma d tamazight wissen d acu ay d as-d-ssukksen,
akka ay ssusmen tura ula d iz'awaliyen-nnegh ay yettmeslayen s taâr'abt i yigerdan-nsen ma d tutlayt n lejdud ddjan-tt ...
akka ara yessusem yiwwas ula d asuter n tmazight, ula d leqdic ghef tutlayt, yernu ad d-qqimen kan yismawen n kra, ad ten-id-yettmektay
umezruy. Ma yewwed'-d wass am wass-n -ncalleh awer d-yawed'-, fih'el ma nkemmel a nxeddem am wass-a, yal tikkelt i deg ara
d-yawed' 20 Yebrid, ad d-nemmekti Dda Lmulud d wiyad', imi ma tenger tmazight s ufus-nnegh, ilaq ad nz'er d akken asad'en-agi-nnegh
(héros) nhudd-asen akk asirem-nsen yernu nd'egger leqdic-nsen s ighzer. D acu ay d-mazal ad t-id-nemmeslay ghef Dda Lmulud,
ad fell-as yeâfu R'ebbi, ma yella tutlayt-nni i yes d-ikker, tin akken i ghef inud'eh' ur tt-mazal ara ?
IMEDYAZEN
Amezruy n ussider n tutlayt tirlandit di lgherba
Sghur Gillian M. Smith
[Aqeddem : mbeâd ma nez'ra-d, deg wutt'un wis 5 n weghmis-nnegh amek tagnit i deg tella tirlandit
di tmurt-is tanes'lit, tigduda n Irland, nefren-d ass-a ad'ris d amaynut ghef tutlayt-a, d win ay d-yettmeslayen ghef leqdic
ay xedmen yeghriben Irlandiyen, xas akken r'wan lh'if, akken ad d-ssidren iles-nsen anes'li deg yiwet n tmurt n lgherba i
deg yexled' kulci, Iwunak Yedduklen n Temrikt (USA). Di lqern wis 19, asmi ay d-tewwet yiwet n twaghit tameqqrant n laz' di
tegzirt n Irland, unagen wat'as n Yirlandiyen si tmurt-nsen gher Temrikt akken ad nadin tudert yifen tin n tmurt-nsen, d acu
kan, asmi ay wwd'en gher din, ufan tamurt d tin yesâan tutlayt idjehden yernu llan at'as n wid ay ten-ih'eqren yernu ker'hen-ten
dinna. Xas akken tutlayt-nsen ur ughen ara tanumi ttarun-tt ula di tmurt-nsen, llan kra deg-sen asmi ay wwd'en gher lgherba,
yeqreh'-iten wul-nsen ad walin tutlayt-nsen tettmettat, dgha bdan leqdic akken ilaq akken ad tt-arun, ad tt-slemden u ad tt-id-ssidren.
D acu kan, amussu-nsen n ussider at'as n wuguren ay d-yemlal ama seg yidis n tegnit yellan di Temrikt, ama seg yidis n Yirlandiyen,
imi at'as deg-sen llan h'eqren tutlayt-nsen yernu ur d-cliâen ara seg usider-yines. Tidet nettat d akken cciâa ay tesâa teglizit,
imi d nettat ay d tutlayt n weghrum, akk d lqella n cci n Yirlandiyen, teddja at'as seg-sen ad smenyafen ad ttmeslayen u ad
sselmaden i warraw-nsen taglizit, ma d tutlayt-nsen fkan fell-as afus gher wegrireb. Dgha xas ma yella yewwed' umussu n ussider
n tirlandit di Temrikt alammi d asmi ay yugar win n ussider-yines di Irland, maca adennit yewwed'-d wass i deg yeghli tt'bel
s aman, yeh'bes leqdic, yenneqd'eâ, ur d-iddji later', yernu nessaram d akken anect-a ur d as-id'erru ara i tutlayt-nnegh
ncalleh. Ma d ad'ris wis sin, nerna-t-id i lmend n tmusni n tegnit is'eâben i deg llan ttidiren Yirlandiyen di Temrikt. Agdud-agi
n yifellah'en akk d yimeksawen yettidiren di tegzirt n Irland, si zik ay ten-h'eqren wid ay d-yusan ad asen-kksen tamurt-nsen.
Ad asen-akren ayla-nsen yernu ad ten-ker'hen ... akka ay td'erru di ddunit-agi n lbat'el, d win yekkaten ay yettxaqen. Asmi
ay wwd'en Yirlandiyen gher Temrikt, anda ay d'emâen ad faken lh'if ghef yiman-nsen, ufan-n tagnit tes'âeb ugar, imi tah'eqranit-nni
ay ten-h'eqren di tmurt-nsen ted'fer-iten alammi d Amd'al Amaynut (Nouveau Monde), yernu dinna, di lgherba, anda ur sâin imawlan,
ssuffghen-d deg-sen Yimarikaniyen tiqqid't n wefwad-nsen, ulac tin ur sâeddan ara fell-asen. Amagrad-agi wis sin d win
ara d agh-iâiwnen ad nefhem ugar amezwaru-yagi. Nessaram-awen afud igerrzen].
Tazzwart :
Tamsalt n tutlayt tirlandit di Temrikt qqnen fell-as allen wid yettarun amezruy yernu ulac kra
n leqdic n unadi ilelli ay yettwaxedmen i lmend n tmusni n wayen i s-yed'ran i tirlandit di tmurt-agi n lgherba, xas ma ulamma
yella ttbut d akken atas' seg yiminigen ay yellan ttr'uh'un zik gher Temrikt d wid yessnen ad mmeslayen tirlandit. Yugh lh'al,
ur nez'ri acemma ghef wayen ay d asen-yed'ran i yiminigen-agi asmi ay wwd'en gher Temrikt. D acu kan, nez'ra d akken tasuta
(ldjil) tis snat n yiminigen-agi [arraw n yiminigen ay d-yekkren di Temrikt] d tin yeddjan tirlandit yernu d taglizit kan
ay tughal tettmeslay. Ma yella d anect yellan ttmeslayen tirlandit ger n yiminigen, amek ay llan ttwalin tutlayt-nsen di lgherba
akk d ssebbat ay ten-yessawd'en ad ddjen tutlayt-nsen ur nufi fell-as acemma deg wayen yuran.
Addunen (recensements) n lqern wis 19 ay nufa maci d addunen ikemlen yernu ur d agh-d-fkin ara
isallen ghef wayen i s-yed'ran i tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen (USA). D acu kan, llant kra n teghbula (sources)
ay d-yesskanen d akken tirlandit tkemmel tedder, xas akken tedreg, deg yilsawen n yiminigen yernu tewwed' alammi ay d-teffegh
gher ledjher' u yezreâ umussu n ussider-yines di tmurt n Temrikt merr'a. Akemmel-agi n usseqdec n tirlandit ula di Temrikt
sskanent-t-id at'as n tghawsiwin yuran ay d-ddjan yemdanen n tallit-nni, am yeghmisen udmawanen (journaux personnels), tibratin
ay myuran medden akk d tghemmar (rubriques) yuran s tirlandit deg yeghmisen n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt, am wakken
ay d-ffghen digh ula d ighmisen yuran s snat n tutlayin, tirlandit akk d teglizit. Yernu ayen d-uran wid ih'edr'en i tallit-nni
yessed'her-d digh citt' n tafat ghef wemd'al-nni (ddunit) yeffren n yiminigen irlandiyen yettmeslayen tutlayt-nsen akk d wid
ay yewwten akken ad tt-id-ssidren. Amagrad-agi ad d-yemmeslay ghef umezruy n tutlayt tirlandit ghur Yirlandiyen ighriben yeddren
di Temrikt.
Ayen d-bedrent teftarin* ghef temsalt-a :
*tafrat (tiftarin) : document
Xas ma yella d imelyunen n yiminigen irlandiyen ay yunagen gher Yiwunak Yedduklen, ulac at'as
ay yuran fell-asen deg umezruy. Tiftarin ay d-ibedren tirlandit ur s-fkint azal meqqren. Nnig waya, at'as n teftarin i deg
ay d-ggaren tamawt d akken Irlandiyen llan ifen iminigen iberr'aniyen nnid'en imi nitni llan ssnen taglizit. Adlis n "Tutlayt
Tirlandit deg Yiwunak Yedduklen" ay d-yeffghen di tez'rigin n T.W. Idhe*, d adlis ay inefâen at'as leqdic ghef unadi-yagi,
yernu amur meqqren deg wayen d-yettwabedren deg-s yettwakkes-d seg yimagraden n wedlis-agi. [Callahan, Joseph. The Irish Language
in the United States, in T.W. Idhe (ed) Bergin and Garvey. 1994]. Menghir adlis-agi, ur ufigh ara at'as n tghawsiwin nnid'en
yernu citt'-nni ay ufigh, yebder-d kan citt'ah' n tghawsiwin, d aâeddi kan, ghef tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen.
Dgha isallen ay d-yefka wedlis-agi ay d-nebder d agerruj ur t-nufi anda nnid'en yernu yis-s ay ssawd'egh ad d-gegh anadi-yagi.
Deg unadi ay d-yura Fishman ghef tutlayin ay sseqdacen deg Yiwunak Yedduklen, "Language Loyalty
in U.S.", ur d-yebdir ara gar-sent tutlayt tirlandit. H. Kloss yemmeslay-d si tama-s, ghef "tdersiyin (minortités) yettmeslayen
tutlayin tiberr'aniyin (d acu kan, ur d-yebdir ara tirlandit). O'Brian akk d W.F. Adams mmeslayen-d kan citt'ah' ghef trebbaât-nni
n yiminigen yettmeslayen tirlandit yernu ur fkin ara azal i umezruy n yiminigen irlandiyen di Temrikt. G. McWiney yewwet-d
deg yenmezrayen (historiens) n Wenz'ul [n Yiwunak Yedduklen] imi ay qqnen allen-nsen ghef wayen d-yewwi yedles aselti (celtique)
gher Temrikt, ama d idles irlandi negh d wid n Yikusiyen akk d Yigaliyen (Gallois/Welsh), d acu kan, ula d netta ur d-yebdir
ara tutlayt tirlandit. E. Hutson yenna-d d akken ger n yiminigen ay d-yusan gher Yiwunak Yedduklen, "Irlandiyen llan seg wid
yettmeslayen merr'a taglizit". Ma d T. McAvoy yenna-d d akken "Irlandiyen ay d-yusan gher Temrikt wwin-d kan si tmurt-nsen
citt'ah mad'i seg yedles-nsen akk d wansayen-nsen (traditions)" yernu yerna-d N. Glazer akk d D.P. Moynihan deg wawal-is imi
ula d nitni gren digh tamawt d akken "ifellah'en [irlandiyen] ay yellan ttenghalen-d gher Temrikt wwin-d kan citt'ah' seg
yedles-nsen irlandi".
Imi ay ulac at'as n Yirlandiyen ay yeghran tutlayt tirlandit, nezmer ad d-nini d akken iminigen
llan ttaddjan tutlayt-nsen akken kan ara d-awd'en gher Temrikt. D acu kan, tugna-yagi (image) tettban-d d tah'erfit (simple)
s wat'as yernu ur tefki ara azal i wid ay ikemmlen ttmeslayen tirlandit xas âett'len di Temrikt akk d wid yewwten akken ad
tt-id-ssidren.
Anda ay llan ttidiren yiminigen :
Uqbel ma yewwet-d Laz' ameqqran ghef Irland, at'as n Yirlandiyen yettmeslayen kan taglizit negh wid yettmeslayen taglizit d tirlandit ay yunagen gher Temrikt. Wigi kkan-d si tmiwa n wegmud' (ccerq)
akk d tlemmast n Irland. Seg wasmi ay iâedda Laz'-nni d asawen, tuget deg yiminigen irlandiyen ughalen d wid ay d-itekken
seg wetram (lgherb) n Irland akk d tama n Munster. Yugh lh'al, timiwa-yagi ibeâden llant d tid i deg yufa mlih' iman-is yedles
irlandi.
Timiwa n Munster akk d Connaught, di Irland, d tid i deg amur meqqren deg yimezdaghen llan d
tirlandit ay llan ttmeslayen, yernu 50% seg yiminigen ay ir'uh'en gher Temrikt ghef idra n Laz'-nni d wid ay d-yekkan si tmiwa-yagi.
Ur nezmir ara ad nz'er dgha swaswa kan ach'al n Yirlandiyen yettmeslayen tirlandit ay ir'uh'en si yal akunti (comté) di Irland.
D acu kan, ma nedjâel-as d akken azgen seg yiminigen ir'uh'en si Munster akk d Connaught llan seg wid yettmeslayen tirlandit,
akk d wazal n 5% seg yiminigen n yikuntiyen nnid'en ay yettmeslayen digh tutlayt-a, dgha nezmer ad naf d akken azal n wezgen
n umelyun seg yiminigen ay yesserwel Laz' si Irland ay yellan ttmeslayen tirlandit, meh'sub d tis tlata seg wakk iminigen-nni
ay yesserwel Laz'.
Asmi ay iâedda Laz', akken yella yinig di tallit-nni n Laz' ay ikemmel, tuget deg wid yellan
ttr'uh'un gher Temrikt tekken-d si tmiwa tigellilin akk n Wetram n Irland. Di 1891, llan mazal ssawalen tirlandit di âecr'a
n yikuntiyen, i deg azal ger n 10% d 60% n yimezdaghen llan sseqdacen tirlandit. Si 1856 alamma d 1880, 44% seg yiminigen
yunagen gher Temrikt kkan-d seg yikuntiyen-nni. Ma ger n yiseggasen n 1881 d 1890, wwd'en yiminigen ay d-yekkan seg yikuntiyen-agi
gher 55% seg yiminigen Irlandiyen yettazgaren agaraw (océan). Si 1891 gher 1910, azal n tis r'ebâa n yiminigen Irlandiyen
ir'uh'en gher Temrikt kkan-d seg yikuntiyen-nni yesâan at'as n yemdanen yettmeslayen tirlandit. Dgha anect-a yesskan-d d akken
imsiwlen n tirlandit llan ttasen-d gher Temrikt s wat'as di tallit-nni ay d-id'efren Laz' ameqqran n Irland.
Ttbut ghef ukemmel n usseqdec n tirlandit deg Yiwunak Yedduklen :
Tirlandit ur tughal ara d tutlayt yesseqdac wegdud irlandi di Temrikt akken ay llant tutlayin
nnid'en n lgherba. D acu kan, yella wayen ay d-yesskanen d akken tirlandit ur tengir ara mad'i wanag tella tettidir tedreg
gher kra n medden. At'as n teftarin yuran ay d-ibedren d akken llant kra n twaculin akk d trebbaâ ay ikemmlen sseqdacent tirlandit
mbeâd ma wwd'ent-d gher Temrikt. Dgha nezmer ad naf isallen ghef trebbaâ iâezlen yettmeslayen tirlandit ama deg yeghmisen,
ama di tsufagh (publications) yuran s tirlandit, ama di tebratin negh deg yeghmisen udmawanen, ama deg wayen d-uran yemrabd'en
n Yir'umyen ay yellan sseqdacen tirlandit di teklizt (église). Anect-a akk yesskan-d d akken tirlandit tella mazal-itt d tutlayt
tamuddirt ghut wat'as n yiminigen.
Dgha nettwali d akken ilaq ad d-nefk kra n yimedyaten (exemples) ibanen akken ad d-nessken anect-a
akken ilaq. Di 1852, asertay (politicien) n New York, David Nagle ay d-ilulen di Irland, yessemter-asen (yens'eh') i yimeqqranen
n ukabar-yines ad asen-ttaznen i Yirlandiyen ay bghan ad ten-fernen (voter) "irgazen ay ifehhmen tutlayt tirlandit yernu ttmeslayen-tt
mlih', imi d tin ay d tutlayt ay fehhmen mlih' yernu d tin i yes nezmer ad nh'az ulawen n Yirlandiyen. Tugh, tutlayt-a fkan-as
azal meqqren Yikat'uliyen* (catholiques) ay izedghen deg Yiwunak (Etats) [imarikaniyen] n wegmud' (ccerq) akk d tlemmast".
[Tuget tameqqrant deg Yirlandiyen d Ikat'uliyen, di lweqt i deg amur meqqren seg Yegliziyen akk
d Yimarikaniyen at las'el aglizi d ipr'utistaniyen].
Llant at'as n teftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabd'en n Yir'umyen ay yellan sseqdacen tirlandit
akk d wid ay d-yettasen gher teklizin-nsen. Taklizt [takat'ulit] s yisem-is d tasudut (institution) werdjin tesnerna ifadden
i useqdec n tutlayt tirlandit negh teqbel anect-a. D acu kan, tiftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabd'en n Yir'umyen yesseqdacen
tirlandit di teklizit, sskanent-d d akken kra n trebbaâ n Yirlandiyen n Temrikt llant h'wadjent amrabed' ara izemren ad isel
i uqirri-nsent (confession) s tutlayt-nsent tayemmat. Ulac ccek d akken iminigen-agi Irlandiyen llan ssnen citt' n teglizit
akken ad zemren ad afen leqdic, d acu kan, tamusni ay ssnen tutlayt-a ur tgerrez ara alamma ara zemren ad mmeslayen yis-s
i R'ebbi. Dgha d tirlandit ay llan sseqdacen i waya.
Yiwen n umaru n tallit-nni, I.D. Rupp, yura-d d akken di trebbaâ tirlandiyin n yikuntiyen n Schuylkil
akk d Carbon, di Pennsylvania, [deg Yiwunak Yedduklen], "amur meqqren di medden d Ikat'uliyen, yernu sâan imrabd'en ay sen-yettmeslayen
s tutlayt tirlandit, yugh lh'al d tin ay d tutlayt ay tettmeslay tuget deg yiqeddacen". John Neumann ay yellan d abesku (évêque)
n Philadelphia si 1851 gher 1860, yernu d amesnilsi (linguiste) almani, yufa d akken ilaq fell-as ad yelmed tirlandit akken
ad yemmeslay akk d wid ay d-yettasen gher teklizt-is. Abesku n temdint n Charleston, John England, ay yemmuten deg useggas
n 1842, las'el-is si temdint n Cork, di Irland yernu asmi yella iqeddec di Temrikt, yefka-yas azal meqqren i tutlayt yernu
yella yettwali d akken Irlandiyen ay d-yekkren yis-s ttalasen ad asen-mmeslayen yemrabd'en n Yir'umyen s tutlayt-nsen di yal
amkan i deg yezmer ad yettwaxdem waya. Deg yiwet n tebrat ay s-yura i O'Connell, yenna-yas : "âni yed'lem ufellah' irlandi
... ma yesmenyaf tutlayt n lejdud-is ghef tin n wid ay t-iqemren (opprimer) ?". Di 1851, amseghdad (missionnaire) Andrew Talty
ay d-ilulen di Clare, mbeâd ma yeqdec akk d yibennayen di Virginia Tutrimt (tagherbit), yessemter-as (yens'eh') i yemd'ebber
n ugherbaz i deg yeghra di Dublin (di Irland) akken ad yecred' "si yal amrabed' ara d-yasen gher tmurt-a (Tamrikt) ad
yelmed citt' n tirlandit ... yernu wid yessnen seg-s yagi citt'ah', ad âerd'en ad cfun fell-as mlih'".
Assider n tirlandit di lgherba :
Deg wezgen wis sin n lqern wis tseât'ac, bdan xeddmen Yirlandiyen ussisen (efforts) akken ad
as-gen leqrar i tutlayt-nsen di Temrikt. J.D. Beunker, N.C. Burckel, R.W. Lubomyr akk d A.T. Wynar ur d-bdiren ara akk tirlandit
deg wayen d-jemâen d isallen ghef yeghmisen akk d tesghuni ay d-ssuffughen yegduden yettidiren deg Yiwunak Yedduklen. D acu
kan, seg yiseggasen n 1850 d asawen, bdan a d-teffghen yimagraden s tirlandit deg yeghmisen ay tt'fen Yirlandiyen yettidiren
di Temrikt, asmi ay bdant a d-ttawd'ent lmujat timezwura n yiminigen-nni yent'erren si Laz' Ameqqran. D aghmis n The Irish
American ay d amenzu ay yebdan yessuffugh-d tighawsiwin yuran s tirlandit di teghmert-is (rubrique) n tutlayt. Sakin, ughalen
yeghmisen nnid'en am The American Celt (n Saint Louis), The Citizen (n Chicago) akk d The Irish Echo (n Boston) si ger yeghmisen
ay d-yessuffughen digh imagraden s tirlandit. Anect-a yessawed' alammi ay d-ttusbedden ula d igezda (départements) n tutlayt
tirlandit di tesdawiyin timarikaniyin deg yiseggasen n 1880, ma di 1888, tebder-d yiwet n tesghunt d akken llan 44 n yeghmisen
ay yettekkan deg wesnerni n tirlandit di Temrikt merr'a.
Imir-n tebda tesdawit teggar tamawt i wanect-a, yernu deg yiwen webrid fkan yemnuda (chercheurs)
azal i unadi ghef tutlayin akk d yidelsan iseltiyen (celtes) u di 1895 yettusebded-d yiwen n ugezu di tesdawit takat'ulit
n Washington i lmend n waya. Kra seg wudmawen imeqqranen n tesdawit am F.L.O. Roehrig (n Cornell) akk d T.J. Shahan (tesdawit
takat'ulit) ttekkan mlih' di leqdicat n umussu (mouvement) n ussider n tutlayt, yernu isemmed'ranen (reflexions) yecban win
ay d-yura Dr. Shahan di 1894, "Ad d-nessukkset tutlayt tirlandit", d wid ay yughalen tt'uqqten di tallit-nni.
Di 1853, yessebded-d Patrick Tierney (si Cavan) tiddukla tamenzut iqeddcen ghef tutlayt tirlandit
deg Yiwunak Yedduklen. Di 1861, Tiddukla n Ossian* (Ossian Society) tessebded-d afurk di New York ay yebdan a d-yessuffugh
kra n yedlisen n tutlayt tirlandit ay yuran zik s ufus. D acu kan, assider n tutlayt tirlandit ur yennerna ara alammi d asmi
ay d-yewwed' Michael O Lochain, ay d-ilulen di Galway, gher Yiwunak Yedduklen, dgha d win umi semman kra "win ay d-yerz'an
asalu i umussu n tutlayt tirlandit di Temrikt". Seg wasmi ay d-yewwed' O Lochain gher Temrikt, deg useggas n 1870, ara iqeddec
s leh'r'ar'a, yessebded-d yiwen n weghmis i lmend n ussider u yeqqim iqeddec ghef ussuffegh-yines alammi d asmi yemmut deg
useggas n 1894.
[Ossian d amedyaz ikusi (écossais) aqbur, tiddukla-ya n tsekla taseltit semman-tt ghef yisem-is].
O Lochain iga-yasen ifadden i yiminigen akken ad d-ssebedden tiddukliwin i lmend n weh'raz akk
d tririt n ter'wih't i tirlandit yernu at'as n medden ay d-yerran i teghri-yines u dindin kan sbedden-d tineghra (classes)
akken ad slemden deg-sent tirlandit. Tiddukla tamenzut i lmend n wemâiwen ger n Yiseltiyen sbedden-tt-id di Boston, di 1873
yernu iswiyen-yines nitni d asnerni n tutlayt tirlandit, tasekla-s akk d uz'awan (musique). Citt'ah' kan mbeâd, bdant a d-ttnulfunt
tiddukliwin ay tt-yecban di tmiwa merr'a n tmurt, yernu asmi ara iteddu lqern wis 19 akken ad ifak, yufa-d lh'al nnulfant-d
tiddukliwin am tigi di temdinin merr'a i deg llant trebbaâ timeqqranin n Yirlandiyen. Ger n 1874 akk d 1886, setta d xemsin
n tiddukliwin am tigi ay d-yennulfan deg Yiwunak Yedduklen.
Tiddukliwin-agi llant qeddcent yal ta i yiman-is, d acu kan llan ttemyarunt wagar-asent deg weghmis
n An Gaodhal ay yellan d aghmis aghelnaw n tiddukliwin-nni merr'a. D acu kan, ur nez'ri ara sani tewwed' teghri n umussu-yagi,
anwa ay s-yeslan akk d wamek th'uza tudert n trebbaâ n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt.
Tiddukliwin-agi merr'a llant sâan yiwen kan n yeswi di llsas - asnerni n tutlayt. Tamend'awt
(constitution) n tiddukla n Brooklyn tebder-d d akken "Tiddukla-yagi ad tesâu iswi n weh'raz akk d wezraâ n tirlandit seg
yilsawen n medden". Nnig n usselmed n tutlayt tirlandit, tiddukliwin-agi qedcent digh i lmend n usselmed n tedrest (ccd'eh')
tirlandit, uz'awan akk d tmedyazt n tutlayt tirlandit, am wakken ay llan lemmden medden ghur-sent amezruy n Irland akk d kra
n tedyanin yemgerraden i yes zemren ad fehmen medden izri (passé) n Irland.
Amussu n tutlayt deg Yiwunak Yedduklen tekkan deg-s wid yiminigen ay d-yekkren ttmeslayen tirlandit
am wakken ay ttekkan deg-s kea seg wid yettmeslayen taglizit ay yebghan ad ttekkin di leqdic n ussider. Tuget deg yiselmaden
n tutlayt llan seg wid ay d-yekkren s tirlandit, d acu kan tikwal, llan kra n yinelmaden ay yessawd'en ad lemden mlih' amek
ara mmeslayen tirlandit u ad tt-ttmeslayen am wid ay d-yekkren yis-s. Di 1894, yenna-d O Lochain, ay yettekkan di tiddukla
n Brooklyn, "iselmaden-nnegh seg wid-n akken yeghran ghur-negh".
D acu kan, nezmer ad naf anda nnid'en "Agherbaz n Providence ... yesâa sin seg yiselmaden imalayen
(meilleurs) akk n tirlandit di tmurt, Massaw Henehan akk d O'Casey, yernu wigi seg wid ay d-yekkren yis-s".
Yugh lh'al, ur nez'ri ara s ttbut ma llan Yirlandiyen-agi yettekkan deg ussider ttmeslayen mlih'
tirlandit negh ala. Ghef leh'sab n wayen d-yenna O Lochain deg weghmis n Brooklyn AGM, yella yewâer' fell-asen [di tiddukla]
ad d-afen wid-n ilaqen akken ad ten-ssersen deg yimukan imens'aben (officiels) [n tiddukla], "imi alugen (règle) n tiddukla
d win ay d-yeqqaren d akken ula d yiwen ur yettazmar ad d-yettwafren ala kan ma yella yettsellik-itt deg usiwel n tutlayt
tirlandit". Anect-a yesskan-d d akken ala kan citt'ah' seg yimaslad'en n tiddukla n Brooklyn ay yellan seg wid d-yekkren s
tutlayt tirlandit.
Tiddukla n Philadelphia ay d-sbedden tlata n Yirlandiyen ay d-yekkren s tutlayt-nsen di Yunyu
n 1884 ala kan s tirlandit ay tella txeddem akk tighawsiwin-ines. Ula d tiddukla-nni tirlandit n New York tebder-d d akken
d tirlandit ay d tutlayt i yes tqeddec s umata. Deg wayen d-yettwaran ghef tfaska (festival) tirlandit ay d-yettilin yal aseggas
di New York, nezmer ad nger tamawt d akken ala kan citt' n teglizit ay yettuseqdacen ghur tiddukla-yagi. Dgha nezmer ad d-nini
d akken asseqdec n tirlandit sdaxel n tdukliwin-agi yesskan-d d akken llan at'as seg wid yettekkan deg-sent ay yessnen ad
tt-mmeslayen. Di kra n tdukliwin, tuget seg wid yettekkan d wid ay ilemmden tirlandit, wanag di tiyad', amur meqqren deg yimeltaghen-nsen
(adhérants) seg wid ay d-yekkren s tutlayt tirlandit, dgha d tirlandit ay llan sseqdacen-tt wagar-asen.
Ghef wakken nezmer ad nwali, tiddukliwin-a llant jebbdent-d akk medden, ama d imeqqranen negh
d imect'ah'. Dgha ach'al d abrid ay d-yebder O Lochain deg wutt'unen n weghmis n An Gaodhal d akken at'as seg yimeltaghen
n tiddukla n Brooklyn ttawin-d igerdan-nsen yid-sen akken ad h'edr'en di temliliyin. Ma d amaru (secrétaire) n tiddukla n
Philadelphia, John Robinson, yura-d d akken tiddukla-nsen tella "tesâa tmanyin n yimeltaghen, seg yigerdan n sebâa n yiseggasen
alamma d imgharen, yernu merr'a ssnen ad ghren negh ad mmeslayen s tutlayt n lejdud-nsen".
D acu kan, ur nez'ri ara amek tella tegnit n yimeltaghen n tiddukliwin-a di tmetti (société).
Tomas O'Neill Ruiseal yenna-d deg yiwen n umagrad ay d-yeffghen di Dublin Journal d akken medden yettekkan deg yigherbazen
n tutlayt ti Temrikt llan merr'a seg yigellilen imeqqranen akk ay d-yusan si Irland. Ma d O Lochain yeskaddeb aya u yenna-d
d akken igellilen am wigi llan ur a ttekkayen ara ula di trebbaâ n Yirlandiyen ighriben ughaf ad ten-âeqlen ldjiran-nsen d
acu-ten [r'uh'en amzun ttseth'in s las'el-nsen]. D acu kan, ur nefhim ara aygher Irlandiyen igellilen at'as llan ttseth'in
ad ten-z'ren medden deg trebbaâ tidelsanin n yeghriben, dgha nezmer ad nesteqsi iman-nnegh ma yella d lqella n cci ay ten-yeddjan
ad sseth'in s yiman-nsen, negh sseth'an lemmer ad ttekkin di terbaât iqeddcen ghef tutlayt-nsen ? Wissen digh ma llan kra
n yeghriben ttah'qaren wid yellan ttnadin ad lemmden tutlayt-nsen di lgherba ? Negh digh wissen ma yella wid yellan ttaârad'en
ad snernin tutlayt-nsen ttihin yis-sen wiyad' imi ay ttwalin d akken tirlandit d tutlayt umi d-yeqqim kan webrid n uz'ekka
? Ma yella llant lumur' am wakka, dgha anect-a yesskan-d d akken llan medden rran lbal-nsen gher temsalt n tutlayt, yernu
nezmer ad nwali d akken medden llan bd'an d tirebbaâ deg wayen yerzan amek llan ttwalin tutlayt-nsen, dgha llan kra h'eqren-tt
mad'i, kra ur d-cliâen ara seg-s ma d wiyad' tella-yasen mlih' deg wul yernu qeddcen fell-as akken zemren.
Amussu n ussider n tutlayt di Temrikt d win yeqqnen mlih' daghen gher win ay d-yellan di Irland.
Iqeddacen irlandiyen yellan di lgherba ttekkan ama s wul, ama s yedrimen i lmend n ussider n tutlayt di Irland. Yugh lh'al,
assider n tutlayt tirlandit di Temrikt ay d-ilul uqbel ma yewwed' gher Irland, yernu asmi yexsi umussu n ussider di Irland,
win n Temrikt ikemmel yedder mbeâd-is. Assider n tirlandit di Temrikt yebda yettughal yedjhed deg yiseggasen n 1870,
wanag win n Irland alammi d taggara n yiseggasen n 1880 ay yebda yettagh az'ar di tmurt. Di 1883, nnan-d deg weghmis n Freeman's
Journal d akken Irlandiyen n Temrikt ifen wid yeqqimen di Irland awwi rran lbal-nsen gher tutlayt : "Deg wayen yerzan tutlayt-nsen,
arraw n tmurt-nnegh di Marikan ddjan mlih' gher deffir Irlandiyen yettidiren di tmurt". Dgha di lweqt i deg ughalen medden
ur d-cliâen ara si tutlayt di Irland mbeâd ma d'rant tedyanin-nni meqqren n yiseggasen n 1910, di Temrikt, assider n tutlayt
yeqqim alammi d taggara n yiseggasen n 1920 akk d tezwara n yiseggasen n 1930.
Tasghunt n An Gaodhal:
Tasghunt n An Gaodhal ay yellan tteffegh-d yal aggur s snat n tutlayin, tirlandit akk d teglizit,
si 1881 alamma d 1904 d O Lochain ay tt-id-yesbedden yernu tesâ ddur' meqqren deg ussider n tutlayt tirlandit. Si tama, teldi-yasen
abrid i wid yettarun s tirlandit akken ad ttarun deg-s s tutlayt-nsen, si tama nnid'en, tasghunt-a tella-d d tin ay yesduklen
akk tughac n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt. Tasghunt-a tella tesâa s umata sett'ac n yisebtar yernu qrib anect-a ay tesâa
n yimagraden (articles) s tirlandit ay tesâa s teglizit. Tasgunt-a tella tqeddec i lmend n "weh'raz d wesnerni n tutlayt tirlandit
akk d leqdic i lmend n tfulmant (autonomie) n weghlan (nation) irlandi."
Assuffegh n tesghunt-agi yennerna mlih' imi "1000 n wudmawen (exemplaires) ... ay yellan teffghen-d
seg-s yal aggur deg useggas-is amezwaru, yernu seg yimir-n ara yettnerni usuffegh yines alammi d ass-a, mi akka ara d-teffghen
seg-s 2880 n wudmawen". D acu kan, tasghunt-a n tutlayt tirlandit tella tesâa ala kan 400 n yimagazen (abonnés) di Dublin
di 1887. Tasghunt-a tella tessuffugh-d isefra, tizlatin (chansons), tibratin akk d tgejda (éditorials) s tutlayt tirlandit,
yernu yiwen si leqdicat ay llan xeddmen di tallit-nni netta d alqad' n ufuleklur' irlandi. Dgha llan-d wat'as seg wid yettekkayen
di tesghunt-a ay d-yuznen timucuha d temâayin, isefra, timseâraq akk d ddeâwat s tutlayt tirlandit, d tid i ghef mazal cfan
wat yiles irlandi yettidiren di Temrikt. Anect-a yefka-d at'as n tghawsiwin ara yezzhun wid yessnen ad ghren tirlandit.
Tasghunt-a tella tessuffugh-d digh timsirin (leçons) i wid ur nettmeslay tirlandit akken ad bdun
ad lemmden tutlayt-a, yernu at'as n tebratin ay d-yettwaznen (yettuceggâen) i An Gaodhal qqaren-d deg-sent medden d akken
timsirin-a llant sâant azal ameqqran imi ay ttâawanent medden ad issinen u ad ghren ad arun tutlayt tirlandit.
An Gaodhal d tasghunt ay d agh-d-yemmalen mlih' amek llan ttxemmimen wid yesâan tutlayt tirlandit
deg wulawen-nsen yernu tugh sin n yiberdan i lmend n wesnerni n tutlayt. Si tama, tasghunt-a tessuli-yas azal-is i tutlayt
tirlandit, tcekker'-d timmer'kantit-yines, ccbah'a-s akk d umezruy-is aqbur yernu tettaârad' ad tqenneâ medden d akken zemren
ad d-kksen ibughar (lfaydat) meqqren si tutlayt-a. Si tama nnid'en, tella tesghunt-a tekkat-d digh deg wid ur nettâawan ara
tirlandit yernu tettwali-ten xedâen tamurt-nsen rnan xedâen iman-nsen.
Abrid amenzu ay tugh An Gaodhal i lmend n ussider n tutlayt netta d leqdic akken ad d-ssakin
medden ghef ugerruj ay d-teddja tutlayt tirlandit i wegdud-is. Tasghunt-a tella tessutur si medden ad as-gen leqrar "i ugerruj
ghlayen n yiwet n tutlayt zeddigen, idjehden, icebh'en yernu meqqer ccan-is". Tella tesghunt-a tettwali tutlayt tirlandit
d ajgu alemmas n tz'uri (art) d wesnulfu akk d tlelli n Yirlandiyen yernu ma yesr'uh' wegdud tutlayt-a, ula d tamusni-nsen
ad tr'uh'. "Aghlan (ldjens) yettaken afus di tutlayt-is ad tr'uh' gher wegrireb ad yesr'uh' ula d ah'ric yelhan akk di tamusni-yines
u ad yughal d akli n tmusni n wiyad'". Dgha tutlayt teddja medden, si tama, ad d-snulfun taz'uri (art) ifazen [tasekla, tizlatin,
atg.], dgha anect-a yerra-ten fer'h'en ama s yiman-nsen, ama s wayen d-xeddmen, si tama nnid'en, tutlayt teldi-yasen digh
abrid i medden akken ad issinen ayen xedmen wid ay ten-yezwaren. Dgha ala kan d abaghur (lfayda) ay izemren ad asen-d-yekk
i Yirlandiyen mi ara ttekkin deg ussider n tutlayt-nsen, yernu leqdic n ussider n tutlayt "d win ay qqnen mlih' gher umezruy
aqbur, d win yesâan azal meqqren di tnettit n weghlan-nnegh (nation) yernu d win yeqqnen digh mlih' s ayen uran Yirlandiyen
di zzman aqbur". Tirlandit tezmer ad tesselmed i medden at'as n tghawsiwin, ur ttazmaren ara ad tent-lemden s tutlayin nnid'en.
Amezruy akk d tezlatin n Irland s tirlandit ay llan a ten-ttarun; s tutlayt-a ay nezmer ad nissin agles (antiquité) n yiri
(race) irlandi, n yiz'uran-is akk d umezruy-is".
Ighelnaz'riyen (nationalistes) irlandiyen iqeddcen deg yinurar merr'a, ama d wid n yedles, wid
n tsertit, wid n tdamsa (économie) akk d yimeghnasen, merr'a ughalen dduklen i lmend n ussider akk d uâiwen n tutlayt, d acu
kan, yemgerrad (yemxallaf) wemkan ay d as-tefka yal tarbaât deg yimenghi-yines i tutlayt tirlandit. At'as seg yighelnaz'riyen
irlandiyen ay yellan ker'hen mlih' s kra n tghawsa yeqqnen gher teglizit akk d Yegliziyen, dgha d anect-a ay yeddjan imenghi
i lmend n tutlayt ad yekcem s annar n tsertit. Deg yiwet n tebrat ay yura P.J. O'Hanlon i Tiddukla Taseltit n Brooklyn, yewwet-d
deg-s bab-is deg Yegliziyen ara yettaârad'en ad hudden tutlayt tirlandit yernu iduâa-yas i R'ebbi ad d-yesseâjel ass i deg
ara d-rren ttar' Yirlandiyen ghef wayen sen-xedmen yemdanen-agi yettwaneâlen. Tasghunt n An Gaodhal tella teggar-d digh tighri
sya gher da i medden akken ad âiwnen tirebbaâ tigrawalin ara itgen tagrawla (révolution) i lmend n ussuffegh n Yegliziyen
s yighil si Irland. Dgha tbedder-d tesghunt-agi d akken ula d tagrawla tirlandit d tin ay iqeddcen digh i lmend ussukkes (assemneâ)
n tutlayt tirlandit.
Asmi ay ddmen yighelnaz'riyen irlandiyen tutlayt tirlandit u rran-tt d azamul n tnettit-nsen
taghelnawt (identité nationale) yed'ra-d ubeddel meqqren deg umezruy n tutlayt-a. Wid yettekkan deg umussu n tutlayt sbedden-d
tinettit yemgerraden ghef tin n Yirlandiyen imensayen (traditionnels), n menwala. Dgha xelqen-d amd'al (monde) adelsan yemgerraden
s wat'as ghef win n yifellah'en-nni ines'liyen yettmeslayen tirlandit. Ayen n d iri i yes d-yegla wanect-a ghef tutlayt ad
d-nemmeslay fell-as ticki u ad t-nqaren akk d tghawsiwin yelhan i yes d-yegla umussu n ussider n tutlayt.
Tughal tutlayt d nettat ay d iles agaman (naturel) n medden. D nettat ay d azamul n tnettit,
yernu d nettat ay yettaran amdan irlandi "d aterras (individu) n tidet yernu d amaslad' (membre) yettekkan deg wegdud ibanen.
Ma tr'uh' tutlayt tirlandit, ur d-mazal ara medden zemren ad d-inin d akken d Irlandiyen ay llan. Marcus Mac Mhaird iger-d
tighri i lmend n weh'raz n "ugerruj imqeddes (sacré) ay d-yettwawer'ten sghur lejdud" yernu yenna-d d akken tutlayt tirlandit
d nettat ay d "azamul yernu d taâessast n teghlent-nsen (nationalité)". Dgha yura-d : "Ma yella d tidet nesâa tamurt, dgha
ilaq ad nh'emmel tutlayt-nni tanes'lit ay d agh-d-tesselmed. Ma nebgha ad nughal d ldjens yettment'aren, ur nesâi tamurt,
d agdud ur nesâi amezruy, ur nesâi ayla, ur nesâi isegh (honneur) wala azal, ihi lh'ut-n ad nettu tutlayt-nnegh".
Di lweqt i deg amussu n tutlayt yerbeh'-d imdanen imaynuten deg wennar n tsertit, ad yili yesr'uh'
digh at'as n yemdanen nnid'en ay yellan bghan ad ttekkin di leqdic ghef tutlayt, maca ur ten-âdjibent ara tikta n yighelnaz'riyen
isertiyen negh imeghnasen. Ighelnaz'riyen ur llin ara kkaten-d kan deg Yegliziyen, wanag llan kkanten-d ula deg Yirlandiyen
yettmeslayen taglizit. Dgha yella O Lochain yeqqar-d d akken Irlandiyen merr'a yettmeslayen taglizit d wid ixedâen tamurt-nsen
: "Ass-a nettmeslay-d s tidet-nnegh yernu nez'ra ayen d-neqqar, neqqar-d s teqseh' ... d akken s kra n Yirlandi ay d-yettmeslayen
ghef yimenghi i lmend n weghlan (nation) irlandi, yili netta yeqqen allen-is ghef tutlayt ay t-yeddjan ad yili d yiwen seg
Weghlan-agi, nekni nettwali d akken ulac lxelq ay yuklalen ad yettwakr'eh kter'-is di ddunit". D acu kan, anect-a yesskan-d
digh d akken assider n tutlayt d win ay yellan yesâa azal meqqren yernu qedcen fell-as medden s leh'r'ar'a, imi ma nenna-d
d akken iminigen irlandiyen wwd'en alammi ay ddan akk d umussu ay yettwalin deg wid ur nettmeslay tirlandit d ixabiten ay
ixedâen tamurt-nsen, anect-a yesskan-d d akken llan qeddcen seg wul-nsen ghef tutlayt tirlandit.
Ighelnaz'riyen llan ttwalin d akken ma wwten-d di teglzit, ad ssiwd'en ad qennâen medden d akken
d tirlandit ay d-yekkan nnig-s. Dgha llan qqaren-d d akken taglizit d tutlayt n umesbat'li [amennekcam], yernu seg wakken
terra Irlandiyen di rrif alammi ay yughal ula d azal-nsen ur yettawed' ara anect n win n waklan : "S kra n Yirlandi ur nessin
ara tutlayt n tmurt-is d akli n Yegliziyen ay yella ... d anect-a, yerra tamgerd't-is s ddaw n uzaglu asaksi [aglizi]". Llan
ttwalin taglizit d tutlayt n yiweh'ciyen di lweqt i deg tirlandit d tutlayt n tgherma, yernu s wanect-a ay llan yighelnaz'riyen
a ttnadin ad d-ssakin medden ghef tuccd'a ay gan imi ay ddjan tirlandit u bghan ad ten-qennâen akken ad ughalen ghur-s. D
acu kan, tamughli-nsen tr'uh' amzun d tin ay yeqqaren i medden "ddut-d yid-negh neghmulac d iâdawen ay tellam". O Lochain
yella yettwali d akken amdan d win ay ilaqen ad yefren abrid-is, ad yili yedda d tutlayt tirlandit negh mgal-ines, yernu win
ifernen ad yeddu d tirlandit d win ay ilaqen ad yeddj s kra n wayen yeqqnen gher teglizit akk d Yegliziyen.
Yugh lh'al, ad ilin llan Yirlandiyen yettmeslayen taglizit akk d tirlandit, maca d taglizit ay
sseqdacen di tudert-nsen, ma d tirlandit ur iban wamek tt-ttwalin, ur rghin fell-as, ur tt-kr'ihen. Ad ilin fkan-d tamezz'ught
i umussu n tutlayt, imi ay yeldi abrid i temlilit ger medden yernu yeddja-ten digh umussu-yagi ad issinen timâayin d tezlatin-nsen
n zik. D acu kan, awal aqesh'an ay d-qqaren kra mgal-nsen yesserwel-iten ghef ussider n tutlayt.
Ayen i yes d-yegla ussider :
Nez'ra d akken llan at'as n Yirlandiyen yettmeslayen tirlandit ay yellan ttidiren deg Yiwunak
Yedduklen di tgara n lqern wis tseât'ac. Di lweqt i deg yelâeb umussu n ussider ddur' meqqren deg usaki n medden akken ad
rren ddhen-nsen gher tutlayt, yella digh ilaq fell-as ad yeqdec akken ara d-yerbeh' lemâawna n medden yettmeslayen tirlandit
akken ad yessiwed' s iswi-s. Ma yella ur yessawad' ara umussu ad iqenneâ medden akken ad as-gen leqrar i tutlayt-nsen, amussu-ya
ad yidir kan skud mazal taghelnaz'rit tirlandit tettâawan-it, dgha asmi ara d-yawed' wass i deg imenghi aghelnaz'ri ur yetteh'widji
ara tirlandit, ass-nni ula d assider ad yemmet. Dgha d anect-nni ay yed'ran s tidet ama di Irland, ama di Temrikt, d acu kan
amussu n Temrikt yerna yedder kra n yiseggasen sdeffir n win n Irland. Asmi kan tessawed' Irland ad tawi azarug-is (indépendance)
yernu yettussebded-d dinna "Uwanek Ilelli" (Etat Libre), ssuffghen yighelnaz'riyen tutlayt tirlandit si tesmektayt-nsen (agenda).
Ifuk nnfeâ-yines.
Ma di Temrikt, ikemmel ussider n tutlayt alammi d iseggasen n 1920. Ur nez'ri ara ma yella taluft-nni
tameqqrant n tdamsa (économie) ay ih'uzan ddunit di tgara n yiseggasen n 1920 d nettat ay d ssebba ay yenghan amussu n ussider
n tirlandit di lgherba, d acu kan, ghef wakken nettwali, tezmer taluft-a ad tili telâeb ddur' meqqren deg wanect-a. Am wakken
digh ur nez'ri ara ma bdan ttanqasen wid yettâawanen amussu n ussider asmi ay yeffegh yimenghi i lmend n tlelli n Irland gher
tafat. Maca mi ara nwali d akken amussu yellan di Temrikt yedder ugar n win yellan di Irland, nezmer ad nz'er d akken ayen
i yes d-yegla weh'bas n yimenghi aserti di Irland yemgerrad ghef wayen i yes d-yegla di Temrikt i wid yellan qeddcen ghef
yedles.
Rnu-yas s anect-a, deg yiseggasen n 1920 d 1930 yufa-d lh'al amur meqqren seg yiminigen-nni yettekkan
deg ussider n tutlayt deg yiseggasen n 1870 mmuten, dgha ula d anect-a yezmer ad yili d ssebba nnid'en i lmut n umussu-yagi.
Tisuta-nni (ledjyal) ay d-id'efren n yiminigen ur tt'uqqten ara deg-sent wid yessnen ad mmeslayen mlih' tirlandit, dgha nezmer
ad nefhem s wanect-a d akken iselmaden akk d yemd'ebbren-nni iqburen n tiddukliwin fuken wid ara ten-id-ixelfen akken ad kemmlen
leqdic. Iminigen-nni ay ikemmlen ttawd'en-d mbeâd n 1900 yufa-d lh'al th'uza-ten teglizit ugar n yiminigen-nni ay ten-yezwaren.
Nnig waya, iminigen-agi imaynuten ufan-n di Temrikt tisuta n yiminigen ay izedghen dinna yernu rran taglizit d nettat ay d
tutlayt-nsen tawh'idt, yernu fernen ur ttmeslayen ara s tutlayt-nsen i warraw-nsen ay d-ilulen di lgherba [dgha imaynuten-nni
ddmen anect-a ghef yeqburen u ughalen ula d nitni xeddmen akka].
D acu kan, amussu n ussider yegla-d digh s tghawsiwin yesâan azal meqqren i tutlayt tirlandit
imi ay d-yessuffegh tirlandit seg yexxamen -i deg llan medden sseqdacen-tt kan wagar-asen di twacult- yernu yessers-itt-id
s annar n berr'a. Amussu n ussider yessekcem digh tirlandit s agherbaz akk d tesdawit, anda ay d-lhan yid-s yimassanen. At'as
n yinawen (discours) am wid ay d-uran Roehrig akk d Shahan ay d-yeffghen s tirlandit yernu ghran-ten medden. D acu kan, di
lweqt i deg at'as n wid yettmeslayen mlih' tirlandit llan ttekkan deg umussu n ussider n tutlayt, at'as n Yirlandiyen nnid'en
qqimen mebâid n wanect-a, dgha yezmer lh'al ad ilin gan aya imi ay bdan a tth'ulfun d akken tirlandit d ayla kan n yimer'kaniyen,
yimassanen akk d yighelnaz'riyen. Iminigen ay yellan weh'len deg wuguren n temâict di lgherba ad ilin h'ulfan i yiman-nsen
ttuh'ettmen ad lemden mlih' taglizit. Imi ay tughal tirlandit di lgherba d tin ay ibeâden ghef yedles-nni amensay n yifellah'en
di Irland, yughal yeshel lh'al ghef Yirlandiyen ad sr'uh'en tutlayt-nsen u ad ddmen tayed' deg wemkan-is.
Ssebbat n webrir* n ussider
*abrir = échec
D tasghunt n An Gaodhal ay d-yellan d tala-nnegh tameqqrant i seg ay d-nugem isallen ghef wamek
llan medden ttwalin tutlayt tirlandit. At'as si trebbaâ n yiminigen ay yellan ttwalin d akken tutlayt d nettat ay d azamul
n tnettit-nsen taghelnawt, dgha gan-as mlih' leqrar asmi ay wwd'en gher Temrikt. D acu kan, iminigen irlandiyen ur llin si
ger wigi. Yugh lh'al, llant at'as n ssebbat yemcubbaken ay ten-yessawd'en ad beddlen tutlayt-nsen, nezmer ad d-nebder gar-asent
aclaâ ur d-cliâen ara Yirlandiyen si tirlandit akk d uh'ebber'-nsen i lmend n welmad n tutlayt i yes ara ttcen aghrum. Yugh
lh'al, ula di tmurt-nsen, di Irland, tella tirlandit tettwah'qer u ttwalin-tt d tutlayt n yigellilen, d tutlayt i yes ttseth'in.
D ayen ibanen d akken ighilifen ay d-wwin yiminigen irlandiyen si Irland leâben ddur' di tiddjin n tutlayt tirlandit di Temrikt,
d acu kan, ad ilint llant ssebbat nnid'en ay yettekkan digh deg wanect-a.
Tamessedghart*
*tamessedghart = élitisme
Tugh, yughal umussu n ussider n tutlayt d win ay ttwalin medden d tarbaât n tedghet (élite),
n yemdanen iz'ewren, yesâan amkan âlayen di tmetti u rran tutlayt tirlandit d taghawsa takadimit i ghef llan ttnaghen yimassanen
akken ad awin cciâa. Anect-a ad yili yesserwel at'as n wid yettmeslayen tirlandit ghef tutlayt-nsen. At'as seg yimassanen
n tirlandit ay yellan kkaten-d deg wiyad' ghef tirlandit ay sseqdacen yernu llan ttemyergamen deg yisebtar n An Gaodhal.
Deg yiwet n tebrat ay d-iceggeâ Padruic, yiwen seg wid ay yughen tanumi ttarun-d i tesghunt-a,
bab-is iger-d tighri i yimassanen akken ur d-kkaten ara deg yelmez'yen, wanag d ifadden ara d asen-snernin, yernu iâeggen-d
d akken ilmez'yen llan tkukrun ad d-arun di An Gaodhal imi ttagaden ur d-iteffegh ara wayen d-uran. Dgha tegla-d tebrat-agi
s ubeddel meqqren imi at'as n medden umi yekkes ukukru yernu bdan ttarun s tutlayt-nsen.
Di tebratin n An Gaodhal nezmer ad nger tamawt i ukukru akk d tt'iq n lxat'er n medden deg wayen
yerzan tamusni n tira n tutlayt-nsen. Ula O Lochain iger-as tamawt i wugur-agi yernu yenna-d d akken yettruz'u-yasen ifadden
i medden akken ad sseqdacen tirlandit. Yewwed' yiwen seg wid ay d-yekkaten deg wiyad', An Goban Saor, alammi ay d-yewwet di
leqdic ay d-iteffghen s tirlandit di An Gaodhal u yenna-yas i O Lochain d akken ilaq ad inadi ghef yimassanen ara t-iâiwnen
akken ad d-yessuffegh tasghunt-is. Yugh lh'al, O Lochain ur yeqbil ara tamughli-yagi u yerra-yas-d d akken netta yettnadi
kan ad tt'uqqten wid yettmeslayen tirlandit yernu ttarun-tt.
Tabr'at nnid'en ay d-iceyyeâ Mass Mac Suibhne si temdint n Mobile, nezmer ad naf deg-s dakken
wid yettmeslayen tirlandit llan ur sâin ara laman deg yiman-nsen mi ara ttmeslayen negh ttarun tirlandit. (...)
Maca tabrat yessewhamen akk di tebratin ay ghef d-nsukk tit' d tin ay d-yura Anthony P.
Ward ay d-ilulen di Donegal u yezdegh di Philadelphia. Yurar ddur' meqqren deg ussebded n tiddukla n Philo-Celt Society di
Philadelphia yernu d yiwen seg yimeqranen deg terbaât-nni iqedcen ghef ussider n tutlayt. Yella ih'emmel at'as aghmis n An
Gaodhal, u isemma-yas "d aghmis ay iqeddcen kan i lmend n wesnerni n tutlayt-iw tayemmat". D acu kan, yesh'assef imi ur yelli
ara yezmer ad yaru s tirlandit : "Sh'issifegh imi ur zmiregh ara ad awen-d-arugh aya s tirlandit. Zemregh ad temmeslayegh.
Zemregh digh ad tt-ghregh ... D acu kan, ur zmiregh ara ad ad arugh s tirlandit acku ur ssinegh ara akk taghdirawt-is
(orthographe)". Aggur kan sakkin, Antain Mac Mhaird yura-d yiwet n tebrat d taghezfant, s tirlandit, i weghmis n An Gaodhal.
Anect-a yesskan-d dakken imdanen am Ward llan sâan akk tizemmar akk d tmussni i wakken ad gren iman-nsen deg
umussu (mouvement) n ussider n tutlayt, maca amussu-yagi yessiged-iten digh u yerra-ten ttkukrun, ttseth'in ad
d-arun s tutlayt-nsen imi ttagaden ad gen tuccd'iwin.
Naire - tutlayt tirlandit akk d useth'i :
Yiwet si ssebbat yessawad'en medden ad ddjen tirlandit netta d tah'eqranit ay tt-h'eqren yemdanen
n tserkemt (classe) talemmast d tserkemt taddayt (basse), meh'sub iminigen ilemmasen d yigellilen. At'as seg wid yessawalen
tirlandit qeblen dakken tutlayt-nsen ur tesâi ara ccan am teglizit imi tirlandit sseqdacen-tt kan deg yexxamen-nsen n lh'if.
Deg yiwet n tebrat ay d-yura Patrick J. Duggan, si Hartford, Connecticut, yessefhem-d amek ay
h'eqren medden amussu (mouvement) n ussider n tirlandit d wamek ay ugin ad tt-id-smenâen si nnger, imi ay walan dakken taglizit
d nettat ay d tutlayt n tikli gher sdat. Duggan yura-d : "Llan at'as n medden dagi ttmeslayen-tt [tirlandit] s yisel
iserrh'e, d acu kan, mi ara sen-d-tinid' ad neg amussu (mouvement) i wakk-n ad tt-neh'rez, dgha ad ttihin ula ghef ukemmel
n useqdec n tirlandit ula deg wawal. Yugh lh'al, nitni s timmad-nsen ttseth'in mi ara mmeslayen s tirlandit".
Padraic O Treasa ay izedghen di Nashua, New Hampshire yemmeslay-d digh ghef wugur-agi.
Yenna-d dakken yeâred' ad d-yessebded agherbaz n tutlayt tirlandit anda akk-n yezdegh, maca ur yessawed' ara. Xas llan
wat'as n medden ay yettmeslayen tirlandit dinna. Yella yessen medden, ula d yiwen wawal s teglizit ur t-ssinen ara, maca llan ttseth'in
ad mmeslayen s tirlandit i wakk-n ur tent-tettah'qar ara tmetti (société) i deg ttidiren.
Tangaz'rit* :
*Matérialisme
O Lochain yella yettwali dakken d tt'meâ n rrbeh' di lgherba ay yessawd'en iminigen ad ddjen
tirlandit. Ighad'-it lh'al at'as imi ay qqlen medden la ttwalin tirlandit d tutlayt n yigellilen d lqella n tmussni. Yella
ireffu mi ara iz'er dakken medden la nekkr'en tutlayt-nsen acku ttxemmimen dakken mi ara gen aya, ad yali ccan-nsen di tmetti.
Yella iqeddec dima i wakk-n ad iqenneâ medden dakken tirlandit ur tuklal ara ad tt-h'eqren. D aya ay d iswi n wakk imagraden
ay d-yura i wakk-n ad d-yecker' lqedma d ccan meqqren ay tesâa tirlandit.
Mass Mac Suibhne, ay izedghen di Mobile, Massachusetts, iger-d digh tamawt ghef wamek ay ttaddjan
medden tirlandit akk-n kan ara tebdu ad tettali yis-sen. Yenna-d dakken ur yefhim ara aygher Irlandiyen-agi llan h'eqren tutlayt-nsen.
Tizz'egz'ent* :
*Fatalisme
Iminigen llan la ttwalin dakken d taglizit ara ten-inefâen ugar nitni d twaculin-nsen. Nnig n
tt'meâ-yagi Irlandiyen llan digh la ttwalin dakken tutlayt-nsen "tebda-d yagi abrid-is i wakk-n ad tenger", ur yenfiâ
wara ma yella h'ettmen iman-nsen ad tt-id-ssidren, dgha yelha kan ma yella d taglizit ara yawin amkan-is.
"Tirlandit ur k-tessawad' s acemma", akk-a ay d-yenna yiwen wergaz izedghen di tmurt, si Co. Louth. Ma d Mass O Suilleabhain,
yettmeslayen tirlandit, yura-d deg wedlis n tmeddurt-is (Fiche Bliain ag Fas) : "anwa ay yettmeslayen tirlandit menghir
tisehh'arin n ddunit ?".
Tomas O Commaighin, ay yettmeslayen digh tirlandit u yezdegh di Randolph, di Carolina n Ugafa,
yenna-d dakk-n medden llan ur a ttqadaren ara tirlandit acku llan la tt-ttwalin d tutlayt n yezri (passé), d tutlayt
iâedda zzman yernu ur tesâi ara amkan-is deg ddunit tatrart (moderne).
Ur d-cliâen ara :
Wid yellan la qeddcen ghef tutlayt zgan la d-ttcetkin dakken Irlandiyen ur d-cliâen ara akk seg
wayen yellan la s-id'erru i tutlayt-nsen. Kra ighad-iten at'as n lh'al ghef waya yernu nnan-d dakk-n imdanen am wigi ur uklanen
ara tamagit-nsen (identité) taghelnawt. Ula d A.P. Ward yewwet-d deg yiminigen n Philadelphia imi ur d-cliâen ara si tirlandit.
Ur nezmir ara ad d-nini dakken wid ur nettekka ara di tiddukliwin n ussider n tirlandit llan
mgal (contre) n tirlandit, wanag llan kan ur a ttwalin ara lumur' akk-n ay tent-ttwalin wid yebghan ad d-ssidren tutlayt.
Nnig waya, imdanen-agi ur llin ara la ttwalin dakken ala d tutlayt tirlandit ay d llsas n tmagit-nsen taghelnawt, am wakk-n
ur h'siben ara tutlayt-a d lwer't ay sen-d-yeqqimen seg umezruy-nsen aqdim. Asmi ay âezmer ad ddmen taglizit imi ay tt-walan
d tutlayt ara ten-inefâen, gan aya mebla ma h'ulfan dakken xedâen tamurt-nsen. Nezmer ad naf aya deg wayen ay d-yemmeslay
Peter O'Donnell s tirlandit deg yiwet n tlemmiz't (occasion) deg wemd'iq n tiddukla n Philo-Celt Society, di New York.
Yenna-d dakken tisutwin (ledjyal) iâeddan asmi ur d-cliâent ara si tutlayt-nsent, ur ilaq ara ad tent-sd'elmen acku llant
d taklatin ur nez'ri ara sani ara tent-tessiwed' tiddjin n tutlayt-nsent. D acu kan, yewwet-d di tsutwin n
wass-a imi ara d-qqarent dakken a tutlayt ay mmeslayen kifkif.
Tagrayt* :
*conclusion
Iminigen llan ur msefhamen ara ghef taluft n tutlayt. Kra deg-sen ugin tirlandit taâinanit, wiyad'
kemmlen la tt-sseqdacen wagar-asen, ma d wiyad' gren iman-nsen deg leqdic i lmend n ussider, ah'raz d wesnerni n
tutlayt-nsen. Amussu (mouvement) n ussider n tutlayt tirlandit yessebâed at'as n Yirlandiyen ghef yiman-is imi wid yellan
deg-s wwin-d tikli n temsedghart (élitisme) i deg win ara ten-id-iwalin si berr'a ad yeh'seb dakken maci menwala kan ad yettekki
yid-sen, nnig waya, wid yellan deg umussu-yagi llan sseqdacen awal qessh'en deg wayen yerzan tutt'fa di las'el d tghelnaz'rit
(nationalisme), d ayen ay yesrewlen at'as n medden fell-asen. Irlandiyen si zik llan ttseth'in u ttagaden ad mmeslayen tirlandit,
dgha ula d anect-a yettekka deg usebâed n medden ghef usider. D acu kan, xas akk-n ttseth'in s tutlayt-nsen, Irlandiyen kemmlen
la tt-sseqdacen wagar-asen deg yexxamen-nsen d yimukan anda zedghen jmiâ. Dgha, xas ma yella iminigen irlandiyen di Marikan
ur llin ara mgal (contre) n tirlandit, maca maci merr'a ttekkan deg usider n tutlayt-nsen di lgherba. Iminigen llan zemren
ad ttekkin deg usider n tutlayt-nsen xas ma yella xtaren ad sseqdacen taglizit di tudert-nsen n yal ass, yernu llan kra ay
ixedmen akka. D acu kan, assider n tirlandit di lgherba yeh'bes, ur yessawed' ara s iswi (but) imi Irlandiyen ur slemden
ara tirlandit i yigerdan-nsen. Yugh lh'al, asmi ay xedmen Yirlandiyen aya, maci d kar'uh ay ker'hen tutlayt-nsen wanag
d nnfeâ-nsen ay nudan u xtaren tutlayt ara yeffghen fell-asen di lgherba.
Tasuqilt sghur Omar Mouffok
Amagrad-agi yettwaddem-d seg wemd'iq-a :
Ghret daghen :
Win yeslan ad yini i wiyad'
Arut-agh-d, gret-d tamawin-nwen, neqqar lâeslama i s kra n tebrat ara
d agh-d-yawd'en sghur-wen.
Tiddukla Tadelsant Imedyazen
BP 129, Poste Didouche Mourad
16006, Alger, Algérie
