Zik neqqar win yebghan tamazight, ad yissin
tira-s
Ass-a neqqar win yebghan tamazight, ad tt-yaru
Tigejdit :
Azul fell-awen ay atmaten d teysetmatin
Awal-nnegh akken
i t-id-nettawi ass-a s tmazight deg weghmis-nnegh llan at'as n medden ur a t-nfehhem ara. Llan kra, imi ay xuss'en di tmazight
negh ur ttmeslayen ara tamazight si lqaâa ur fhimen ara tighmisin-nnegh, di lweqt i deg llan wiyad', d tikta-nnegh (idées)
deg wayen yerzan amkan ay tesâa tmazight di tnettit-nnegh ur fhimen ara. Deg wayen yerzan wid ur nettmeslay ara tamazight
negh taqbaylit, aql-agh neâzem ur ten-nettaddja ara kan akken, âellqen, ur fehhmen ara ayen nettmeslay s tutlayt-nnegh, yernu
neqqen-asen d akken tiddukla-nnegh attan ad texdem akk ayen umi tezmer akken ad asen-teselmed tamazight, akken t-id-nenna
deg weghmis-nnegh amenzu : tiddukla-nnegh a tessefray ad asen-tefk akk ttawil ilaqen i yimeghriyen-is akken ad snernin aswir-nsen
di tmazight. Aql-agh a d-nettheggi ahilen (programmes) n usselmed akk d yedlisen s lekmal-nsen i lmend n waya, yernu akken
kan ara yili wayen ara d-iwejden, ur nbexxe! l yis-s wanag ad t-nefreq ghef watmaten merr'a ara t-yeh'widjen negh ara t-id-yessutren.
D acu kan, ilaq ad d-nâeggen d akken ma yella nettaru s teqbaylit, maci d tamazight ay nerra di rrif negh ur neh'sib ara Imazighen
nnid'en, wanag nekni d taqbaylit kan ay nessen yernu lemmer nufi, ad d-nernu s aghmis-nnegh id'risen s tentalyin nnid'en.
Ur nettwali ara d akken taqbaylit tif tintalyin timazighin nnid'en, wanag nemgal (au contraire), nettwali Imazighen merr'a
cerken deg-s akken ula d Leqbayel cerken di tentalyin nnid'en, am wakken ur nettwali ara d akken taqbaylit d nettat kan ay
d tamazight n uzekka, wanag mi nettaru yis-s nebgha kan ad asen-nessiwed' i Yimazighen merr'a izen-nnegh s tutlayt-nnegh tamazight,
ad neg ah'urif gher sdat akken ad tughal tmazight d tutlayt ay d-yessawad'en isallen am tutlayin timuddirin nnid'en, akken
ad nessebghes (encourager) atmaten-nnegh Imazighen ad ttemyaruin wagar-asen s tmazight kan, akken ad nesdukel tutlayt-nnegh
u ad ttekkint deg-s merr'a ta! n talyin timazighin n Tmazgha. Ttghimin-d wid-n akken ur nefhim ara tikta-nnegh deg wayen yerzan
amkan n tmazight di timmuzgha, nettwali d akken tikta-nnegh usant-asen-d amzun d abeqqa i ghef ur bnin ara, d takti ur yezmir
ad yeqbel leâqel, d tiyita yest'erwicen. Ma nenna-d d akken tamazight d nettat ay d tigejdit tawh'idt n timmuzgha, nettwali
iman-nnegh nesâa lh'eq yernu mazal ad nett'ef deg wawal-nnegh. Win yesr'uh'en tutlayt-is ghur Yimazighen ur t-mazal yettidir
idles-is amazigh wala yettidir tinettit-is (identité), yernu anect-a yeshel ad t-nz'er ula deg wennar. S kra n Yimazighen
ay yesr'uh'en ass-a tutlayt-nsen di Tefriqt n Ugafa (Afrique du Nord), yetti yiles-nsen gher taâr'abt, ughalen qqaren i yiman-nsen
d "Aâr'aben", yernu llan kra deg-sen zgan-d mgal n wakk ayen yeqqnen gher timmuzgha. Dgha, ad nwali d akken ass-a, imezdaghen
ay d-mazal qqaren-asen -u qqaren i yiman-nsen- d Imazighen d wid-n kan ay d-mazal ttmeslayen tamazight anda ma teddid', yernu
ula d wid-nni asmi a! r a sr'uh'en tutlayt-nsen, acemma ur sen-d-yettghimi. Ur nessed'lam ara deg wawal-agi-nnegh wid-n akken
akk ay d-ilulen, ufan-d imawlan-nsen qqaren-asen "nekni d Aâr'aben" negh ttmeslayen-asen s tefr'ensist seg wasmi ay d-kkren,
am wakken ur nugi ara ad tt'uqqten Yimazighen, u ad nesâu atmaten anda ma nedda. D acu kan, s wawal-agi nebgha d atmaten-nnegh
ay yettun tutlayt-nsen, negh wid-n akken ara tt-yettaddjan ass-a, ay nebgha ad ten-id-nessaki u ad ten-nesfaq s twaghit-agi
ara d-id'errun. Tidet ilaq bnadem ad tt-id-yini, yernu qqaren-as wat zik : Ttif tidet yesseqrah'en wala lekdeb yessefr'ah'en.
D acu kan, ma llan kra seg watmaten-nnegh ay werdjin slan negh ur ngir ara tamawt i twaghit-agi d-yed'ran d tutlayt-nnegh,
ass-a mi akka ara tt-ttah'qaren wigad-is, ilaq ad d-ldin allen-nsen u ad qeblen tidet-agi. Ulac timmuzgha mebla tamazight.
Ur nufi ara awal icebh'en ugar akken ad nfak tigejdit-nnegh am wafiren-agi ay d-yeddja Lwenans Matoub, ad fell-as yeâfu R'ebbi,
akken ad d-y! i ni tidet iqerrh'en :
Tameslayt d-inedjr'en abrid
D'lan-as
ss'did
Ula d bab-is yestehza
D awalen i ghef netta yefka Lwennas aqerru-s !!!
Imedyazen
Tabrat
n usnemmer i wid merr'a i gh-yettâawanen
Tiddukla tadelsant
Imedyazen tebgha ad asen-terr tajmilt s tebrat-agi i watmaten-nnegh merr'a i d agh-yettâawanen deg wussan-agi akken ad nesselh'u
taghmist-nnegh, awal-nnegh di internet s tutlayt n lejdud, s tmazight. Nefr'eh' imi ay nesâa atmaten anda ma nedda, mi d-tegred'
tighri ad ak-d-rren "anâam", yernu nessaram d akken tagmat-nnegh ad tefti u ad tennerni sya ar sdat, ma yebgha R'ebbi.
Seg wasmi ay
d-tlul teghmist-nnegh, at'as seg watmaten-nnegh ara tt-yettaznen i wid-n merr'a ay ssnen, at'as seg watmaten-nnegh ay tt-yettembaddalen
wagar-asen, yernu llan ula d wid i gh-tt-id-yessersen deg yemd'iqen-nsen n internet mebla ma nessuter seg-sen acemma, dgha
anect-a d ayen ay d agh-yesfer'h'en s wat'as. Ass-a, zemren ihi watmaten-nnegh ad afen taghmist-nnegh ters-d deg yemd'iqen
yettwassnen akka am www.mondeberbere.com, www.kabyle.com akk d www.tizihibel.net, yernu nessaram merr'a d akken anect-a ad yesnerni wid ay yeqqaren tutlayt tamazight di internet u ad yettekki deg usider
n tutlayt-nnegh. Ilaq ad d-nger tamawt d akken ass-a, mi akka ay nettidir di tallit n usselg! h u (information age) akk d
tallit n teywalt (communication age), ur ilaq ad nezgel acemma ay izemren ad yettekki deg wesnerni n tutlayt-nnegh. Yugh lh'al,
nekni s Yimazighen ih'emmlen tamazight, xas di citt' yid-negh ay nella, maca ma neghra, ma nez'wer yernu nesâa ttawil ilaqen,
nezmer ad neg timkerriwin (miracles) akken ad d-nessider tutlayt-nnegh.
Qqaren-as : Xellun-tt âecr'a, issidir-itt-id
yiwen.
Leqdic-agi n
wezraâ n tmazight di internet d leqdic igerrzen imi ula d tutlayt-nnegh ilaq AD TILI deg uz'ett'a (réseau) i deg llant akk
tutlayin. Imi ay d agh-yeldi internet tiwwura akken ad nettembaddal u ad nettemsawad' isallen s tazzla, anect-a d ayen i yes
ilaq ad nenfeâ tamazight. Ma zemren ad afen watmaten-nnegh isallen s tutlayt-nsen, ma zemren ad d-lemden kra n tghawsa ur
ssinen ara s tutlayt-nsen, anect-a d ayen ifazen, yernu ma nezmer ad nenfeâ tutlayt-nnegh ma nemla-yasen i watmaten-nnegh
amek xeddmen yegduden nnid'en akken ad d-ssidren tutlayin-nsen, awi-d lukan.
D acu kan,
ur ilaq ara ad nettu digh tagmat-nni idjehden ay yeddjan ad d-yili akk wanect-a. S wazekka ma tr'uh'-agh tegmat, ulac win
ara yesr'uh'en tizemmar-is akka am nekni, ulac win ara yettwarnun u ad yettwah'qer am nekni. Awfan win yez'ran kra, win yufan
kra inefâen ad t-imel i gma-s, i watmaten-is akken ad d-ssetnefâen seg-s ula d nitni, yernu anect-a akk ad d-yili i lfayda
n tmazight. Dgha d tagmat i ghef ay ilaq ad nâass, d tin umi ilaq ad neg leqrar am tit'-nnegh, imi tagmat ghlayet yernu qqaren-as
wat zik :
Win ur nesâi tagmat meh'qur
Tanemmirt ihi
i watmaten-nnegh n Tizi Hibel, tanemmirt i Karim Aguenaou, gma-tnegh n Merr'uk, tanemmirt i Mohand Imazaten u tanemmirt i
watmaten-nnegh merr'a ara yesselh'ayen ass-a awal-nnegh, awal n tmazight deg uz'ett'a (réseau) agraghlan akken ad tidir tmazight
u ad taf amkan-is ger tiyad', akken ad d-ughalen ghur-s warraw-is, u ad tt-id-yughal wemkan i deg tettalas.
Sghur n watmaten-nwen n Tiddukla
Tadelsant Imedyazen
Tanemmirt
Tzemrem ad tafem
taghmist-nnegh deg wassaghen-agi :
Utt'un 5
http://www.tizihibel.net/tiddukla_tadelsant_imedyazen_5.html
Utt'unen 5 d 6 d 7
http://www.mondeberbere.com/taddangiwin/
Utt'unen 6 d 7
http://www.kabyle.com/tamazight.php3
TIBRATIN-NWEN
Arezqi Buzefran
Azul fell-ak
ay ameddakwel. Tanemmirt ghef wed'ris-agi i d-turid' s tmazight. Akken i d- tennid' netcca times ghef meh'yaf ih'uzan tutlayt-nnegh.
Nettaru tikwal s tmazight, lameâna i wakken ad nghiwel, mi ara yeh'r'es wakud, tikwal nettaru s tefr'ensist. Tanemmirt
imi tesmektid'-agh-d ghef tira n tutlayt nnegh.
Ar tufat
Tiririt :
Azul fell-ak a gma, Tanemmirt-ik ghef tebrat-yinek, u tanemmirt imi ay d agh-tt-id-turid' s tmazight, imi ssefr'ah'en-agh
at'as wid d agh-d-ittarun s tmazight, u lh'emdulelleh, llan at'as seg wid i gh-d-yerran. D ayen d agh-yesfer'h'en mlih' imi
ay d agh-d-tennid' d akken kettc (negh kenwi) tesseqdacem tamazight di tira d wemyaru-nwen di internet, d acu kan, nebgha
ad nger tamawt d akken asseqdec n tmazight ur ilaq ara ad yili tikwal kan, wanag ilaq ad t-nesâu di lbal-nnegh dima u ad agh-yughal
d asendid (reflexe) : a ddqiqa i deg nekker ad naru kra i watmaten-nnegh Iqbayliyen (negh Icawiyen d Yimazighen nnid'en ay
izemren ad fehmen taqbaylit), s tmazight ara t-naru acku d tin ay d tutlayt-nnegh, yernu anect-a awfan ad agh-yughal d tanumi,
d taghawsa taganant (naturel) u ad nagh tanumi ad nettaru tamazight ula mi ara nh'ar, ula mi ara nettaru s lâejlan. D acu-tt
tutlayt i d agh-d-issekren ? D acu-tt tutla! y t i yes nettxemmim ? I yes nettargu ? Llan at'as deg-negh ara ak-yinin d tamazight,
ihi i wacu nettemyaru s tefr'ensist ? Deg yegduden nnid'en, qrib d lmuh'al ad naf sin ttemyarun wagar-asen s tutlayt taberr'anit,
ala kan (ahat) ma llan d inelmaden yebghan ad lemden tutlayt-nni, di lweqt i deg nekni, tafr'ensist tughal-agh d tutlayt n
wegdud, qrib ad tt-nessekcem di tnetti-nnegh (identité), u anect-a ad yili d ssebba ara d agh-d-iqelâen seg yiz'uran-nnegh.
Lemmer ad twalid' agdud almani negh negh agdud apuluni yettmeslay ala kan s teglizit, ad twehmed' u ad as-tinid' anect-a
d ayen ur nettwafham, negh ala ? Ihi amek nekni s wass-a nezmer ad neqbel d akken ugar n 90 % seg Yimazighen-nnegh yessnen
tamazight ttmeslayen ala kan s tutlayin tiberr'aniyin di internet ? Taghmist-agi-nnegh tessefray ihi ad d-terr ccan i tutlayt-nnegh,
ad asen-teg ifadden i s kra n wid tt-yettmeslayen yernu TTARUN-TT, u ad d-tefk at'as n yisallen ara inefâen medden u s tutlayt-nsen
kan. D acu kan, u ak! k en tez'ram, tutlayt ur tris ara kan ghef uqerru n yiwen kan n wemdan negh n yiwet kan n terbaât, wanag
tutlayt n wegdud merr'a. Ghef wanect-a ay nessutur seg-wen, kenwi s watmaten-nnegh, anda ma tellam, ad tesselh'um awal-nnegh
u ad agh-tâiwnem di leqdic-nnegh n ussebghes (encouragement) n usseqdec n tutlayt akk d ussider-yines. Tanemmirt-ik
a gma âzizen. Qqim di lehna n R'ebbi. S leh'mala n wul d tegmat.
Tutlayt di Kirgizistan
:
imenghi n tkirgizit di tmurt-is
Sghur Omar MOUFFOK
Aqeddem : ass-a,
nefren-d yiwen n amagrad s wazal-is, d win ay d-yettawin awal ghef tegnit i deg tella tutlayt takirgizit di tmurt-is. Kirgizistan
ay yellan d yiwet si tmura n Asya Talemmast tesâedda ugar n 70 n yiseggasen s ddaw n leh'kem asuvyati. D acu kan, seg wasmi
ay tughal d timziregt (indépendante), tessider-d akk ayen yellan d azamul aghelnaw, d acu kan, xas takirgizit tughal d nettat
ay d tutlayt n tmurt, ur tufi ara iman-is akken ilaq lh'al, yernu mazal d tutlayt n uberr'ani, d tarusit, ay yesâan amkan
amenzu di Kirgizistan. Amagrad-agi yesskanay-d amek ay tezmer tutlayt ay yellan d myall n tmurt, d myall n wexxam, ad tughal
d taklit deg wakal-is, yernu ad nz'er amek ay tezmer ad tettwah'qer tutlayt xas leqwanin merr'a n tmurt bedden-d s idisan-is.
Yugh lh'al, ger n wawal akk d leqdic at'as ay yellan, yernu di tmurt i deg ara ixass' lebghi i lmend n ussider n tutlayt,
ula ay d as-d-gen yiz'uyar (statuts) i tutlayt-a! . Nnig waya, agdud i gher tella tutlayt, i gher tettidir, yesâa azal meqqren
akken ad as-yeg leqrar, d acu kan, ma yella ur yeqdic ara udabu akken ara icebbeh' tugna (image) n tutlayt u ad tt-yerr digh
d tutlayt inefâen medden di tudert-nsen, ula d agdud, imawlan n tutlayt, ad rewwlen fell-as. Tutlayt takirgizit, am tmazight,
ay yughalen ilindi d tutlayt taghelnawt tis snat di Ldzayer, d tutlayin ay tent-yughen di llsas, yernu maci d abeddel n sufella
kan ara tent-id-yessidren. Yeqqar-as wanzi ghur-negh : tissirt mi ara tent-tagh di rryac ula ay d as-d-gen yighuraf. Ula d
takirgizit akk d tmazight, maci d iz'uyar akk d leqwanin ay tent-ixuss'en, wanag add'an atan anda nnid'en.
I. Tazzwart
Di tmura n Asya
Talemmast (Asie Centrale) ay yellan zik d ah'ric si Tdukli Tasuvyatit (URSS), tutlayt tesâa ass-a azal meqqren imi ay tella
d yiwen seg yizumal n tnettit (identité) taghelnawt n yegduden-nsent. Imi ay sâeddant tmura-yagi tallit ghezzifen s ddaw n
leh'kem asuvyati ay iâerd'en ad asent-yemh'u idles-nsent akk d umezruy-nsent, ass-a atenti a ttughalent s iz'uran-nsent, a
d-ssekfalent tanes'lit-nsent akken ad d-sseknent d akken llant, akken ad bnunt iman-nsent i uzekka. D acu kan, di tmura-yagi
merr'a, ddjan-d Yisuvyatiyen ighighden-nsen, tutlayt tarusit mazal ttmeslayen-tt wat'as n medden di tmura-ya, yernu tikwal
d nettat ay yesâan azal meqqren ghef tutlayin n Asya Talemmast, xas ma yella tineggura-ya di tmura-nsent ay llant, yernu ttâawanen-tent
yiduba akken ad nnernint. Di Kirgizistan, tutlayt taghelnawt, takirgizit, attan a tettnagh deg wakal-is, di tmurt i deg tt-yettmeslay
umur ameqqran deg wegdud, akk! e n ad taf iman-is sdat n trusit. Xas ma yella takirgizit d nettat ay d tutlayt tamezwarut
n tmurt di tmend'awt (Constitution) n Kirgizistan, attan a tettidir di tegnit is'eâben yernu simmal tettughal gher deffir.
Anect-a yessutur-d seg udabu n tmurt-agi ad yeg s lâejlan ayen ilaqen akken ad d-yessukkes (ad d-isellek) yiwet si tgejda
yesâan azal meqqren di lebni n tnettit taghelnawt n Kirgizistan.
II. Iz'uyar* n tkirgizit di Kirgizistan
*iz'uyar : statuts
Di 1989, asmi
ay d-mazal tagduda n Kirgizistan d yiwet si tegdudyin n Tdukli Tasuvyatit, tughal tutlayt takirgizit d tutlayt tamens'abt
n tegduda-yagi. Yugh lh'al, di tallit-nni i deg tella a tteddu Tdukli Tasuvyatit akken ad teghli, di tgara n yiseggasen n
1980 akk d tezwara n yiseggasen n 1990, at'as n yegduden nnid'en ay yellan a ssuturen izerfan-nsen akk d westeâr'ef s tnettiyin-nsen
tidelsanin negh tighelnawin di tegdudyin tisuvyatiyin nnid'en, mbeâd ma sâeddan tallit ghezzifen i deg yexdem udabu amezdukli
(communiste) akk ayen yezmer akken ad d-yeqleâ igduden yettidiren di Tdukli seg yiz'uran-nsen. Dgha, asmi ay tughal tkirgizit
d tutlayt yesâan az'ayer di tmurt-is i tikkelt tamenzut deg umezruy, iga wegdud akirgizi ah'urif meqqren akken ad d-yawi azarug
(indépendance) i tmurt-is. Dgha tlata kan n yiseggasen mbeâd, asmi ay teghli Tdukli Tasuvyatit, tughal tegduda n Kirgizistan
d tamurt timziregt (indépendante), ye! r nu tughal tutlayt takirgizit d nettat ay d tutlayt tamens'abt n tegduda yernu d tutlayt
n Uwanek (Etat). D acu kan, yebda yetth'ulfu udabu akirgizi, citt' n lweqt sakin, d akken ur yezmir ara ad yesselh'u tamurt
ala kan s tutlayt takirgizit, imi tutlayt-a tesâa at'as n wuguren ur tt-neddji ara ad d-tewjed i uselh'u n tmurt, d anect-a
ay yeddjan Kirgizistan ad as-tefk az'ayer ula i trusit di 1994, sakin, deg waggur n Magu n 2000, tughal trusit di Kirgizistan
d tutlayt tamens'abt tis snat, gher tama n tkirgizit. Ihi, nezmer ad nger tamawt d akken mbeâd ma tekka-d Kirgizistan ghef
yiwet n tallit n lh'ir akken ad terfed tutlayt-is gher temkant âlayen di tmurt, tebda tettughal gher deffir di âecr'a n yiseggasen-agi
ineggura, imi asteâr'ef ay testeâr'ef s trusit d ayen ay d-yesskanayen digh d akken adabu akirgizi yebda yettara di rrif tutlayt
takirgizit, di lweqt i deg tutlayt-a attan di tegnit i deg teh'wadj at'as n leqdic akken ad d-tettwarfed u ad tesâu amkan-is
di tmurt-is.
III. Tagnit n tutlayt takirgizit di
Kirgizistan
a. Tisnaddanin*
*statistiques
Deg useggas
n 2001, llan di Kirgizistan 4.753.000 n yimezdaghen, gar-asen azal n 58% d Ikirgiziyen negh d wid yettmeslayen takirgizit
akk d wazal n 15 % n Yirusiyen. Yugh lh'al, d Irusiyen ay d tadersi (minorité) tameqqrant akk di tmurt-a mbeâd n Yikirgiziyen,
yernu ttidiren ladgha di temdinin akk d tmiwa iqerben ghur-sent, am wakken digh ara naf at'as n Yirusiyen di yeghzer (vallée)
n wasif n Chuy, deg ugafa (nord) n tmurt, anda ay d-tuzga tmaneght n Kirgizistan, Bickek (Bishkek). Azal n 40% deg yimezdaghen
n Kirgizistan ay yettidiren di temdinin, yernu Irusiyen ay yellan d tidersi idjehden di tmurt-a, kkaten mlih' ghef yizerfan-nsen
di Kirgizistan, yernu ttaârad'en amek ara d-h'ettmen tinettit-nsen akk d yedles-nsen ghef yimezdaghen n tmurt-a, dgha di tmiwa-yagi
i deg ttidiren, ur nettaf ara ala kan d Irusiyen ay yettmeslayen tarusit, wanag llan at'as n Yikirgiziyen ay ten-yettâanaden.
D acu kan,
ilaq ad d-nger tamawt digh d akken tisnaddanin (statistiques) n tmurt-a ur nezmir ad nettkel fell-asent imi tikwal, wid ittgen
addun (recensement) ur steqsayan ara medden isteqsiyen ilaqen akken ad z'ren d acu-tt negh d acu-tent tutlayin ay ttmeslayen,
yernu xas ma yella at'as seg yimezdaghen n Kirgizistan ay yesseqdacen ugar n yiwet n tutlayt, addunen n tmurt-agi ur fkin
ara azal meqqren i wanect-a. Yugh lh'al, tikwal, mi ara d as-inin i wabâad' : "D acu n tutlayt ay tettmeslayed' negh ay tesseqdaced'
deg wexxam", ad d-yebder kan yiwet n tutlayt, dgha ad yettuneh'sab deg waddun d akken yettmeslay kan tutlayt-nni, xas ma yella
yessen tutlayin nnid'en yernu tutlayt-nni ay yettmeslay maci dima d nettat ay d tutlayt-is tanes'lit. Dgha, awfan wid iqeddcen
deg waddun ad nadin ghef wach'al n tutlayin ay yessen wemdan, maci ala kan tutlayt ay yesseqdac, ladgha imi di tmurt-a, yezmer
wabâad' ad yili yessen takir! g izit, d tutlayt-is tayemmat i yes d-yekker, d acu kan, di tudert-is n yal ass d tarusit ay
yesseqdac ugar. Bitt llan ula d wigad ay sen-yeqqaren i yiqeddacen ay d-yelhan s waddun, d akken d taglizit negh d talmanit
ay ttmeslayen deg wexxam, yili nitni d Ikirgiziyen di las'el. Dgha amdan am wa ur yezmir ad yettuneh'sab d imsiwel yessawalen
kan tutlayt tarusit negh taglizit negh talmanit, wanag tewwi-d ad yettuneh'sab d asnutlay (bilingue). Si tama nnid'en, llan
di Kirgizistan ula d imdanen yettmeslayen tlata n tutlayin, yernu wigi nezmer ad ten-naf ladgha deg wenz'ul (sud) n tmurt.
Di tama-yagi anda ay ttidiren wat'as n Wuzbikiyen, medden ttmeslayen takirgizit, tuzbikit yernu zemren ad issinen ula d tarusit,
d acu kan, wid ay d-yelhan s waddun beddren-d kan d akken ttmeslayen takirgizit akk d tuzbikit xas ma yella at'as seg wid
steqsayan ssnen tarusit. Ghef wanect-a ay zemren ad ilin yezwilen (chiffres) n tesnaddanin yerzan tutlayt di Kirgizistan d
izwilen igheld'en, yernu zemren ad! ilin wid yettmeslayen tutlayt-a negh tutlayt-agi ugar negh qell n wanect ay d-yeqqar udabu.
b. Takirgizit deg unabad' n Kirgizistan
*gouvernement
Imi tutlayt
takirgizit d tutlayt n Uwanek (ddewla), s kra n wed'ris amens'ab (texte officiel) ara d-yessuffegh unabad' akirgizi ad t-id-yessuqel
gher tkirgizit. D acu kan, xas ma yella seg yidis n usad'uf (lqanun) d takirgizit ay yifen tarusit, imi nettat tettusemma
di tmend'awt (Constitution) d tutlayt tamens'abt yernu d tin n Uwanek, di lweqt i deg tarust di tutlayt kan tamens'abt, maca
d tarusit ay yesâan azal meqqren di leqdic n ubadu, imi id'risen merr'a n Uwanek teffghen-d, qbel, s trusit, sakin lehhun-d
d usuqel-nsen, yernu si tama nnid'en, tasuqilt-nsen gher tkirgizit ixeddem-itt udabu akken kan ad iqader asad'uf, maci i lmend
n teywalt (communication). Ghef wanect-a, nezmer ad nger tamawt d akken di lweqt i deg adabu yettak azal meqqren i wayen ay
d-yettaru s trusit, tisuqilin ay d-iteg s tkirgizit yettak-asent kan azal azamal (valeur symbolique), yernu tikwal imd'ebbren
ur d-cliâen ara ula si tghara (qualité) n tsuqilin-agi u teddunt-d deg-sen ula d tuccd'iwin. Ghef umedya, yiwwas, deg yiwet
n teftart (document) tamens'abt i deg ay d-yenna udabu s trusit : "Agraw imsud'ef (assemblée législative) n Tegduda takirgizit
yezmer ad d-yessbded asad'uf aserdasi (loi martiale) ma yella yetâedda kra n weâdaw ghef Tegduda Takirgizit" ssuqlen-tt-id
gher tkirgizit am wakka : "Yezmer ad d-yettusebded usad'uf aserdasi ma yella yetâedda Wegraw imsud'ef ghef Tegduda Takirgizit".
Yernu tuccd'a am tagi ted'ra-d di tmurt i deg ula d win ara d-yessersen iman-is gher tefranin akken ad yughal d aselway, ilaq
ad yesâeddi akayad (test) ghur n udabu akken ad z'ren ma yessen mlih' takirgizit negh ala.
Yugh lh'al,
xas ma yella di Kirgizistan, wid yettmeslayen tarusit ttaârad'en amek ara sâeddin iman-nsen d nitni ay yettwah'eqren yernu
ttwakksen-asen yizerfan-nsen deg wayen yerzan tutlayt, d takirgizit ayen yettwah'eqren di tidet, xas akken d nettat ay d tutlayt
n tmurt.
Ghef leh'sab n usad'uf akirgizi, wid ur nessin ara tarusit
negh takirgizit deg wexxam n ccr'eâ ttalasen ad sâun imsuqel (traducteur) ara d asen-d-yessuqlen ayen ttmeslayen di ccr'eâ.
D acu kan tikwal deg yexxamen n ccr'eâ, ad naf kan imsuqlen ay d-yessuqulen si tkirgizit gher trusit, ma si trusit gher tkirgizit
ulac. Si tama nndi'en, at'as n yemd'ebbren n udabu ay yettwalin d akken imi Kirgizistan tella zik d ah'ric si Tdukli Tasuvyatit,
dgha imezdaghen-is merr'a ass-a fehhmen tarusit, di lweqt i deg takirgizit maci imezdaghen merr'a n tmurt fehhmen-tt (ladgha
Irusiyen), d acu kan, tidet maci akka ay tella deg wennar, imi amur meqqren deg Yikirgiziyen d wid yettidiren di tmurt yernu
sseqdacen kan tutlayt-nsen tanes'lit, di lweqt i deg tarusit, tutlayt n temdinin, llan at'as n wid ur tt-nessin ara.
Yugh lh'al, xas ma yella takirgizit yebded usad'uf n tmurt
s idis-is, ur tufi ara iman-is deg wennar, yernu simmal ara tettughal gher deffir sdat n trusit umi ara yettimghur ccan deg
wat'as n yinurar n tudert di Kirgizistan.
c. Azal ay sâant tkirgizit akk d trusit
di Kirgizistan
Gher medden, xas ma yella tarusit ttwalin-tt d tutlayt n
uneh'r'as (colonisateur) n yid'elli, d tin ay d-yesmektayan lbat'el akk d tesnaraft (dictature) n tallit tasuvyatit di Kirgizistan,
maca ass-a at'as n medden ay s-yettaken ccan meqqren, imi d nettat ay d tutlayt n usselmed akk d yedles atrar (moderne). Ma
d takirgizit, si tama-s, at'as n wid ay tt-yettwalin d tutlayt yeqqnen s afuleklur' (folklore) aghelnaw, d tin n wansayen
(traditions) akk d tz'uryin tigherfanin (arts populaires) negh d azamul kan n tnettit taghelnawt akk d tfernant (patrie).
Maca si tama nnid'en, tutlayt takirgizit tesâa digh tugna (image) n d iri, imi ay llan wid ay tt-yettwalin d tutlayt kan n
tmurt negh n ugama (capmagne), d tutlayt n wid yettidiren berr'a i temdinin yernu ur ssinen ara tagherma, n wid ur nefhim
ara, ur neghri ara, d tutlayt kan n yimeksawen akk d yimezdaghen n yidurar.
Ma deg wennar
n usselh'u n tmurt, nnig n wazal ay tesâa tutlayt tarusit deg udabu akirgizi (akken t-id-nebder sufella-yagi), tarusit d nettat
digh ay d tutlayt n tdamsa (économie) di Kirgizistan. Xas ma yella asad'uf yeddja takirgizit ad tesâu amkan di tdamsa, imi
ass-a tiner'misin (entrprises) ttnadint at'as ghef yiqeddacen yessnen ad mmeslayen takirgizit, maca tutlayt-a ur tleââeb ara
ddur' meqqren akken ay t-tleââeb trusit di ssuq n tmurt. Win yessnen ad yemmeslay tarusit akk d tkirgizit d win ara izemren
ad isellek aqerru-yis deg wennar n tdamsa, di lweqt i deg win yessnen kan takirgizit, ur yettaf ara iman-is deg wennar-agi.
Yugh lh'al, tugna ara yesâu wegdud ghef tutlayt-is d ayen
yesâan azal meqqren imi d anect-a ara d as-yefken amkan akk d ddur' i tutlayt-a di tmurt negh gher wegdud i deg tt-ttmeslayen,
d acu kan, deg wayen yerzan Kirgizistan, iban d akken d tarusit ay yifen takirgizit deg wat'as n lumur', d nettat ay d tutlayt
icebh'en gher medden yernu d nettat ay qeblen medden deg wat'as n yinurar, d nettat ay s-yekksen cciâa i tkirgizit. Si tama
nnid'en, takirgizit tettmagar-d, tasiwiât-a digh at'as n wuguren ayen i s-ikerfen tizemmar-is yernu ur tt-ddjin ad tili d
tutlayt iwejden akken ad d-tbedd i lmendad n usselh'u n tmurt.
IV. Uguren n tkirgizit deg wennar
Tarusit maci
ala kan s wemkan ay s-fkan medden ay tif takirgizit, wanag ula seg yidis n ttawil ay tesâa. Yugh lh'al tarusit, nemgal (contrairment)
n tkirgizit, d tutlayt tagraghlant, imi d tin ay ttmeslayen wazal n 277 n yimelyunen n yemdanen deg wemd'al, deg wugar n 15
n tmura, yernu d yiwet si tutlayin n Yeghlanen Yedduklen (Nations Unies). Rnu-yas s anect-a, tarusit d tutlayt yesâan tasekla
(littérature) yuran idjehden yernu d taqburt, d tutlayt tatrart yernu d tutlayt n tussna ay izerâen mlih' di tmura merr' i
deg ay d-mazal ttmeslayen-tt. Ma d takirgizit, si tama-s, ur telli ara deg wemkan i deg tella trusit deg wemd'al yernu ur
tesâi ara ttawil ay tesâa tutlayt-a akken ad tesselh'u tamurt, tasekla-yines yuran d tamaynut yernu maci at'as n leqdic ay
yettwaxedmen fell-as akken ad tughal d tutlayt tatrart.
Xas ma yella
deg yiseggasen n 1920, yeqdec udabu asuvyati akken ad yerr tutlayt takirgizit d tutlayt yettarun, maca di tallit-nni ghezzifen
ay yett'ef leh'kem asuvyati, ur as-tettunefk ara tegnit i tkirgizit akken ad tughal d tutlayt tatrart ara izemren ad tesselh'u
tisuda (institutions) i yiman-is. Di 1928, tbeddel tkirgizit agemmay-is, tughal tettaru s ugemmay alatini mbeâd ma tella zik
tettaru s ugemmay aâr'ab, sakin, di 1940, tughal s ugemmay asirili (arusi) ay tettaru yernu teqqim akken alammi d iseggasen
n 1990, tallit i deg tewwi tmurt azarug yernu a yessefray udabu ad d-yerr agemmay alatini. D acu kan, ilaq ad nger tamawt
d akken abeddel-agi n ugemmay igellu-d s uxess'ar ghef tutlayt imi yal tikkelt i deg ara yettubeddel ugemmay, tasekla-nni
ay yuran s ugemmay-nni aqbur amzun tettwagzem ghef tin ara arun s ugemmay amaynut, dgha d anect-a ur nettaddja ara ad d-yili
ukemmel di tsekla. Rnu-yas s anect-a, adabu asuv! y ati ay d as-ibeddlen sin yiberdan i tkirgizit agemmay i yes tettaru (1928
d 1940), ur d-icliâ ara seg yimal n tutlayt-a negh seg wayen ay izemren ad tt-yeddj ad tennerni, wanag d iswiyen isnaktanen
(buts idéologiques) ay yeddjan Isuvyatiyen ad h'ettmen igemmayen ay bghan nitni ghef yegduden yellan s ddaw n tecd'ad't-nsen,
am Yikirgiziyen.
Ma seg wasmi
ay tewwi Kirgizistan azarug-is ar ass-a, citt'ah' kan ay yettwaxedmen i lmend n ussetrer (modernisation) akk d ussizegh (standardisation)
n tutlayt takirgizit. Ass-a, takirgizit xuss'en-tt wat'as n wawalen deg yinurar n tudert tatrart yernu anect-a yessawed' ula
d imusnawen yettarun yis-s ad ttkukrun ad d-ssuffghen yis-s idlisen.
Llan wid ay yebghan ad zzizedgen tutlayt takirgizit, ad
kksen seg-s akk awalen ay tt-id-ikecmen si trusit (imi ay llan at'as), u ad rren deg wemkan-nsen awalen ara d-ssuddmen (dériver)
si tkirgizit taqburt negh si taâr'abt, d acu kan, llan at'as n Yikirgiziyen ay d-yettcetkin seg wawalen-agi imaynuten n tkirgizit
imi ur ten-fehhmen ara negh bitt, ttihin yis-sen, di lweqt i deg wiyad', ad d-ttcetkin ghef lexs'as' meqqren ay txuss' tkirgizit
deg wawalen itraren (modernes). Imi amur meqqren deg wawalen n tussna akk d taknit (technique) ay yellan di tkirgizit d wid
ay d-yekkan si trusit, at'as n Yikirgiziyen ay yettwalin d akken tutlayt-nsen d tin ur nezmir ara i yiman-is, yernu tif-itt
trusit. D anect-a ay yerran takirgizit tesâa kan ddur' mect'uh'en deg wat'as n yinurar.
Nnig waya, takirgizit
akk d trusit ur âdilent ara deg wennar n usselmed, imi, akken d-nebder sufella-yagi, tarusit d nettat ay yewwin cciâa gher
medden deg uselmed, yernu, si tama nnid'en, takirgizit tettwah'qer alammi d ayen kan deg wennar-agi.
Xas ma yella
takirgizit d yiwet si tutlayin n ugherbaz di Kirgizistan, maca iselmaden ay tt-yesselmaden ur a sen-iteg ara udabu assilegh
(formation) yelhan, yernu ur ttuxellas'en ara akk mlih'. Rnu-yas s anect-a, di lweqt i deg tarusit tesâa idlisen yelhan (ay
d-yettawd'en tikwal si Rrus), ahilen n tghara (programmes de qualité) yernu d nettat ay d tutlayt i yes qqaren yinelmaden
tussna deg ugehrbaz, ttawil n tkirgizit ixuss' at'as yernu ur telhi ara tghara-s.
Ma deg wayen
yerzan almud afellay (enseignement supérieur), d tarusit digh ay yewwin cciâa di tesdawit, yernu inelmaden yeqqaren s tkirgizit
tth'ulfun d akken ur sâin ara tiwwura akken ad rebh'en di tudert-nsen am wid yeqqaren s trusit. Imi ay tufa trusit iman-is
deg wat'as n yinurar n tmurt, wid yeqqaren s tutlayt-a zemren ad afen leqdic yelhan am wakken ay zemren ad afen abrid s tefses
(sshala) akken ad rebh'en di ddunit-nsen, di lweqt i deg takirgizit, di tegnit-agi i deg tella, tughal di rrif deg wat'as
n yinurar yernu ur tezmir ara i yiman-is, attan a tettidir tagnit i deg ara rewwlen fell-as wigad-is, imi ara tt-ttwalin d
akken ur tesâi ara lfayda meqqren.
V. Tifratin
Imi ara yettwali
udabu akirgizi d akken tutlayt d azamul n tfernant (patrie), tewwi-d ad yeg akk ayen umi yezmer akken ad as-yerfed amkan-is
i tkirgizit, u ad yeqbel ad is'erref fell-as at'as n yedrimen akken ad tt-yerr d tutlayt ur neâdil ara kan akk d trusit deg
usad'uf, wanag ad teâdel yid-s ula deg wennar.
Yiwet si tghawsiwin
timezwura ay ilaq ad tent-yeg udabu i lmend n ussider n tkirgizit netta d assemgher n ccan n tutlayt-a deg wallen n Yikirgiziyen.
Xas ma yella asad'uf akirgizi yeldi-yas tiwwura i tkirgizit akken ad tili di tedbelt (admninistration) negh deg wexxam n ccr'eâ,
ilaq ad yeqdec udabu i akken ara yesseqdac ugar takirgizit di tsertit, di tudert tamens'abt akk d ttawilat n teywalt (communication),
yernu ur tettghimi ara tsuqilt-nni ixeddem i teftarin timens'abin d tisuqilin tizamalin (symboliques). Yugh lh'al, ma yefka
udabu azal i useqdec n tutlayt taghelnawt, anect-a ad yesnerni ccan n tutlayt-a gher wegdud yernu ad asen-tili ugar deg wul.
Si tama nnid'en,
ilaq ad yeqdec udabu ghef wamek ara d-yexleq imukan n leqdic i deg ara tesâu azal tkirgizit, negh, s wawal nnid'en, amek ara
yerr takirgizit d tutlayt n weghrum. Yugh lh'al, akken t-di-nebder sufella-yagi, yiwet si ssebbat tigejdanin (principales)
ay yeddjan tarusit ad tif takirgizit nettat imi tamenzut-nni d tutlayt ay sseqdacen deg wat'as n yinurar n tudert. D acu kan,
ma yeqdec udabu akken ara yerr tutlayt takirgizit d tutlayt idjehden deg wennar n leqdic, anect-a ad d-yejbed ghur-s at'as
n medden, yernu ad tesâu azal meqqren ugar imi ula d nettat ad tesâu ddur' di tmurt-a u ad tesâu lfayda gher medden. Ghef
umedya, yezmer udabu ad yessuter si tner'misin (entreprises) merr'a n tmurt, ama d tighelnawin negh d tiberr'aniyin, ad ssuturent
deg yiqeddacen-nsent ad issinen takirgizit u ad ssebghasent (encourager) iqeddacen ad sseqdacen tutlayt takirgizit di leqdic.
D acu kan,
akken ad yishil ghef tkirgizit ad tughal d tutlayt n tsuda (institutions) akk d tutlayt n leqdic, ilaq ad yeqbel udabu ad
is'erref idrimen ilaqen i wesnerni n tutlayt-agi s timmad-is. Imi, akken d-nebder yagi, takirgizit ur tesâi ara akk awalen
ay teh'wadj akken ad tqabel yis-sen tallit n wass-a, ilaq ad yeqdec udabu akken ara tt-yesnerni, ad tt-yerr d tutlayt tatrart,
d tutlayt tizeght (standardisée). Di teswiât-agi i deg nella ass-a, imesnilsiyen (linguistes) ay izemren ad d-lhun d wesnerni
n tutlayt akken ilaq, atni a qeddcen deg yimukan i deg zemren ad aghen at'as n yedrimen, di lweqt i deg wid iqeddcen deg wennar
(imesnilsiyen ur nesâi ara aswir meqqren, imsuqlen-traducteurs, iselmaden, atg.), mfaraqen, kul yiwen anida yellan, yernu
ur a ttaghen ara idrimen imeqqranen, d imi ur ttazmaren ara ad d-ttekkin s lh'adja meqqren deg wesnerni n tutlayt. D acu kan,
ilaq ghef udabu ad asen-yeg ifadden i wid m! e rr'a ay izemren ad snernin tutlayt, ad ten-yettxellis' mlih' u ad asen-yefk
akk ttawil h'wadjen i lmend n wanect-a.
Di tgara, ur
ilaq ara ad nettu digh azal meqqren ay yesâa uselmed deg usider n tutlayt. Imi d agherbaz ay d amkan i deg ay d-ttenkarent
tsutyin n uzekka ara ikemmlen ad ttmeslayent tutlayt-nsent, ilaq ghef udabu ad yeqdec akken ara yerr takirgizit d tutlayt
ara yafen iman-is mlih' deg ugherbaz. Dgha, ilaq ad yefk azal i usilegh (formation) n yiselmaden, u ad asen-yeg annanen (stages)
yelhan akken ad zemren ad fken asselmed igerrzen i yinelmaden-nsen. Si tama nnid'en, ilaq digh ghef udabu ad yebded akken
ilaq i tghara (qualité) n wahilen (porgrammes) n usselmed n tkirgizit deg ugherbaz, ad ten-yerr d ahilen i yesernayen azal
n tutlayt takirgizit deg wallen n Yikirgiziyen imect'ah' u ad ughalen h'emmlen-tt, d ahilen yettaken llsas yelhan di tmusni
i yinelmaden yernu iteg-asen ifadden akken ad qablen ddunit s tutlayt-nsen. Dgha, ur ilaq ara ad ikukru udabu ad d-issuffegh
idlisen n ugherbaz ifazen yesâan taghara yelhan, am ! w id-nni n trusit, akken ad yesselmed takirgizit akken ilaq lh'al.
VI. Tagrayt
Tugh, ma tkemmel
tegnit akken tella ass-a, tezmer ad tawed' trusit, ayen yufan mlih' iman-is di Kirgizistan, alamma tekkes-as amkan-is i tkirgizit
di yal wannar, u ad tt-terr d tutlayt kan n uzamul ur nseââu ara akk ddur' di tmirt-is. Deg tama-yagi n wemd'al i deg igduden
atni a ttughalen s iz'uran-nsen, a ttnadin ad sâun tanettit idjehden akken ur ttâwaden ara ad d-ghlin ger n yifassen n uberr'ani
ara ten-ih'ekmen u ad ten-yesselh'u akken i s-yehwa netta, Kirgizistan tettban-d amzun tefka afus ghef tutlayt-is, mbeâd ma
tnuda ula d nettat, yiwen n lweqt akken, ad terr takirgizit d tigejdit n tnettit taghelnawt. Yugh lh'al, imal (futur) n kra
tutlayt yeqqen mlih' gher lebghi n wegdud ay tt-yettmeslayen akken ad as-yebded, ad yethella deg-s u ad as-yefk amkan ay tuklal
di tmetti negh di tmurt. Xas ma yella Kirgizistan d tamurt ur nesâi ara ttawil ay sâant tmura timer'kantiyin akken ad d-tessider
tutlayt-is, ttilint tikwal! i deg agdud negh adabu ilaq ad yeqbel ad yeg tighersawin (sacrifices) i lmend n ussukkes (usellek)
n wayen yesâa ghlay di tmurt-is.
I tmerniwt n yisallen, rzut
ghef wassagh-agi :
http://www.cimera.org/files/biling/en/Korth_Languagerevival.pdf
Ghret daghen :
Tabrat n Yimedyazen Utt'un 5 : Assider n tutlayt tirlandit
Tabrat n Yimedyazen Utt'un 14 : Tasertit n tutlayin di Ist'unya
Tabrat n Yimedyazen Utt'un 16 : Tamsalt n tutlayt di Cameroun
Tutlayt takirgizit
Tutlayt takirgizit
d nettat ay d tutlayt taghelnawt n Kirgizistan, yernu ttmeslayen-tt wazal n 2 n yimelyunen n medden, Ikirgiziyen. Di tmura
ay d-iqerben Kirgizistan llan digh wat'as n wid ay tt-yettmeslayen. Di lweqt i deg llan 150.000 n medden ay tt-yettmeslayen
di Ccinwa, ladgha di tama tafulmant (autonome) n Sinkiang-Uighur, llant digh wat'as n trebbaâ timect'ah' n Yikirgiziyen ay
tt-yettmeslayen deg wetram (lgherb) n Mungulya, di Kazaxestan, di Tadjikistan akk d Uzbikistan. Nezmer digh ad naf kra di
Afghanistan, di Tt'erk akk d Pakistan.
Tawacult-is :
Takirgizit d
yiwet si tutlayin n twacult tat'erkit, dgha tutlayin ay tt-icuban tt'uqqtent u nezmer ad d-nebder gar-asent tat'erkit, tazirit
(n Azerbidjan), tatatar't (n Tatarestan, di Rusya), tawigurt (ay ttmeslayen di Ccinwa), tuzbikit n Uzbikistan akk d wat'as
n tiyad', d acu kan, tutlayt i gher tettemcabi at'as, d takazaxit ay ttmeslayen s umata di Kazaxestan. Tawacult n tutlayin
tit'erkiyin d tawacult meqqren i deg llant wat'as n tutlayin n Asya, yernu ttekkant deg-s ula d tutlayt tamungulit, u llan
wid ay yesqeben ula d takurit akk d tjapunit gher twacut-a.
Tintalyin-is :
Takirgizit tesâa
snat n tentalyin timeqqranin, tin n ugafa (nord) akk d tin n wenz'ul (sud). Takirgizit tizeght (standard) d tin ay d-yufraren
si tentala n ugafa, yernu llan deg-s wat'as n wawalen ay d-yekkan si tmungulit akk d tkazaxit, di lweqt i deg tantala n wenz'ul,
ad naf deg-s at'as n wawalen ay d-yekkan si tuzbikit akk d tutlayin tir'aniyin am tfarsit (perse) akk d ttadjikit.
Tasghent (ddur') n tkirgizit di tmetti
Xas tesseqdec
tutlayt takirgizit agemmay aâr'ab i tallit ghezzifen deg umezruy, maca alammi d tallit tasuvyatit ay yettwaxdem leqdic i lmend
n ussizegh (standardisation) n tutlayt-agi akken ad tughal ad tettuseqdac, gher tama n trusit, deg uselh'u n lumur' timens'abin
n Tegduda Tasuvyatit n Kirgizistan. Ass-a, takirgizit lemmden-tt warrac alamma d aswir n tesnawit (lycée). Ma di tesdawit,
asselmed yettili-d ama s trusit negh s tkirgizit, ghef leh'sab n yinurar n tmusni. Di 1926, ala kan 5% seg yimezdaghen n Kirgizistan
ay yellan ssnen ad ghren u ad arun di lweqt i deg 67% seg yimezdaghen n tmurt d wid yettmeslayen takirgizit, ma di 1970, wwd'en
wid yessnen ad ghren gher 100%, di lweqt i deg wid yettmeslayen takirgizit neqsen-d gher 44% di tallit-nni. Anect-a yed'ra-d
imi nnernan yemdanen n yegduden nnid'en ay d-yettasen gher Kirgizistan, dgha nnig n Yirusiyen ay yebdan zeddghen tamurt-a
si lqern wis 19, asmi teghli s dd! a w n leh'kem arusi, rnan usan-d at'as n yemdanen nnid'en di tallit tasuvyatit, yernu merr'a
igduden-agi d tarusit ay llan sseqdacen-tt wagar-asen. D acu kan, seg wasmi ay tewwi Kirgizistan azarug-is di 1991, ar ass-a,
bdan ttanqasen Yirusiyen si Kirgizistan. Mbeâd ma llan 22% seg yimezdaghen n Kirgizistan d Irusiyen di 1990, wwd'en di 2001
gher 15%, maca tazrirt-nsen (influence) mazal tedjhed, yernu tutlayt-nsen d yiwet si tutlayin idjehden akk di tmurt.
Uqbel ma ted'ra-d
Tegrawla Tarusit n 1917, tella tkirgizit ur tesâi ula d yiwen n weghmis. Ma di 1983, tughal tkirgizit tesâa 61 n yeghmisen
akk d 16 n tesghunin, am wakken ay d-ffghen 513 n yedlisen s tkirgizit deg useggas-nni. Kirgizistan tesâa digh tiregwa n rr'adyu
akk d tilibizyu yettmeslayen s tkirgizit.
Amezruy :
Di lqern wis
8 ay d-tettwabder tkirgizit i tikkelt tamenzut deg umezruy, deg yiwet n tirawt (inscription) yuran s tt'erkit taqburt di Asya
Talemmast. Di tallit-nni, llan lejdud n Yikirgiziyen ttidiren di tama taâlayant n wasif n Yenisey, deg ugafa n Mungulya, d
yiwet n tama ay d-yuzgan ass-a di Sibirya, yernu tira tit'erkiyin tiqburin ay d-ufan deg wemkan-nni qqaren-d yimassanen d
akken d nitni ay tent-yeddjan.
Asmi ay smeghren Yimunguliyen amenkud-nsen (Empire) yernu
kecmen gher wat'as n tmura ay rz'an negh rwin-tent, rewlen Yikirgiziyen s anz'ul, gher tama n yidurar n Tien Shan, d tama
i deg d-tuzga ass-a Kirgizistan. D acu kab, ula d tamurt-a ur temniâ ara seg yegduden it'erkiyen akk d Yimunguliyen ay tt-id-ikecmen
ach'al d abrid yernu srewlen ah'ric seg Yikirgiziyen gher Turkestan (Sinkiang ay teh'kem Ccinwa ass-a). Xas ma yella di tlemmast
n lqern wis 18, tella Kirgizistan d ah'ric itebâen s yisem gher Ccinwa, maca tamurt-a tella tesâa tilelli meqqren. Mbeâd ma
tesâedda Kirgizistan tallit wezzilen s ddaw n leh'kem n yegduden it'erkiyen n Asya Talemmast, teghli ger n yifassen n Umenkud
Arusi, d ayen ay yeddkan kra n yemsiwlen n tkirgizit ad rewlen gher Afghanistan akk d yidurar n Pamir. Assebded n Tdukli Tasuvyatit
yegla-d s ccwal meqqren imi ay refden Yikirgiziyen leslah' akken ad nnaghen ghef tlelli-nsen, d acu kan, ighil ay sxedmen
Yirusiyen mgal-nsen yessawed' at'as n Yikirgiziyen ad rewlen gher Ccinwa. Di 1919, tughal Kirgizistan d ah'ric si tegduda
tanemlayt (socialiste) tasuvyatit n Turkman, sakin, di 1936, tughal d tagduda i yiman-is, d yiwet si xmest'ac-nni n tegdudyin
n Tdukli Tasuvyatit. Deg wass n 31 Ghect n 1991, tughal Kirgizistan d tamurt timziregt, u tughal d tamaslad't (membre) di
Tmetti n Yiwunak Imzirgen (Communauté des Etats Indépendants) ay d-yettusbedden mbeâd ma teghli Tdukli Tasuvyatit.
Ah'ric meqqren
seg wed'ris-agi yettwakkes-d seg wemd'iq n :
http://www.lmp.ucla.edu/proflng.htm
Tasuqilt akk d uheggi n Hamid OUBAGHA d Nadir BOUAOUNI
Agemmay n tmazight
akken ay t-id-tessumer WAAC, i lmend n tira n tmazight di internet :
a ----- azul, argaz, amazigh
â ----- âiwen, ceggeâ, aâessas
b ----- baba, ibki, abuqal
c ----- acawi, uccen, taccuyt
d ----- dadda, tidet, udi
d'----- ad'u, id'elli, ad'ad
dj ---- afendjal,
taddjalt, tajeddjigt
e ----- enz, amenzu, kkes
f ----- tafat, uffal, ifires
g ----- agu, tagmart, amger
gh ---- ighi, imghi, ilelli
h ----- ahuddu, ahrawan, ahil
h' ---- tah'anut, ah'bib, ah'riq
i ----- iri, izimer, icimmi
j ----- ajerrid', ajemmid', ajellab
k ----- aksum, ikkil, ikerri
l ----- tilelli, tala, iles
m ----- tama, tament, amkan
n ----- annar, inighem, inisi
q ----- aqbayli, tuqqna, ameqqran
r ----- amrar, ifer, tiririt
r'
---- r'wu, takerr'ust, tar'umit
s ----- tasa, isem, tasusmi
s' ---- las'el, tibs'elt, afess'el
t ----- tata, tamdint, tamurt
tc ---- ettc, kettc, atcamar
t' ---- tit', t'umat'ic, aqent'ar
u ----- ulac, tuyat, udem
w ----- awal, wali, weltma
x ----- axxam, taxsayt,
tabexsist
y ----- yemma, amezruy, amayeg
z ----- azedgan, uzzal, izi
z' ----
az'idan, zz'el, iz'i
GM : agemmay-agi
ur yelli d asumer (proposition) n tiddukla-nnegh akken ad nbeddel agemmay-nni n tmazight amagnu (normal - agemmay agrigi-alatini)
ay nessexdam i tira n tutlayt-nnegh, wanag imi ur nezmir ara ad naru di internet isekkilen yesâan izumal n ussemgerrad (lettres
diacritiques) akk d yisekkilen-nni igrigen (lettres grecques) yellan deg ugemmay amazigh, nessumer-d agemmay-agi akken ad
nefru, si leâd'il (provisoirement) ugur-agi.
Win yeslan ad yini i wiyad'
Arut-agh-d, gret-d tamawin-nwen, neqqar lâeslama i s kra
n tebrat ara d agh-d-yawd'en sghur-wen.
Tiddukla Tadelsant Imedyazen
BP 129, Poste Didouche Mourad
16006,
Alger, Algérie
E-mail : imedyazen89@yahoo.fr
<<< Qqel γer Ụṭ̣̣ṭ̣un
7 Ddu γer Ụṭ̣̣ṭ̣un
9 >>>
Akk ụṭ̣̣ṭ̣unen
Qqel γer usebter n umager
